بخشی از مقاله
آموزه هاي قرآني در آيينه شعر پروين اعتصامي
چکيده
يکي از خصوصيات بارز سروده هاي پروين اعتصامي ، بهره گيري از آيات کريمه و نوراني قرآن مجيد مي باشد که بر حشمت و شکوه سروده هاي او دو چندان افزوده است و او را در جواني در رديف «اشعر شاعران » عصر خويش قرار داده است . راز ماندگاري نام پروين در آسمان ادب پارسي را بايد در اعتقاد شاعر به قرآن مجيد و حقايق عملي و زندگي معنوي و حيات عرفاني او جست وجو کرد، به گونه اي که اين صفت برتر، ديوان شعر او را به يک رسالۀ اخلاقي استوار، تبديل مي نمايد و شعرش را مکتب خانه اي براي ادب آموزي و تعليم و تربيت راستين ، نشان مي دهد. وي با طبع بلند و ضمير منير خود، آب حيات و مائده آسماني قرآن را گرفته و با ذوق هنري خود آميخته و به رشته نظم کشانيده است و در اين مسير براي تأثير بيشتر نصايح و موعظه هاي تربيتي خود، از تمثيلات و داستان هاي قرآني و جذابيت هاي خاص آن به نحو احسن استفاده نموده است . در اين مقاله ، نگارنده بر آن است که تعاليم و آموزه هاي قرآني را که در جاي جاي ديوان پروين اعتصامي منعکس و جلوه گر مي باشد، مورد بحث و بررسي قرار دهد.
کليد واژگان : قرآن ، پروين اعتصامي ، ديوان شعر، تعليم و تربيت ، نصايح
مقدمه
قرآن کتابي است که به زبان آشکار( سوره نحل . آيه ١٠٣)؛ براي بشارت متقين و ترساندن ستيزه گران (مريم .٩٧) و به زبان مردم (ابراهيم .٤) نازل شده است . اگر مردم از فرامين آن پيروي کنند و به آنچه که رسول آورده عمل کنند و از آنچه نهي کرده بپرهيزند(حشر.٧) و بعد از قبول و اطاعت از خداوند استقامت کنند، فرشتگان بر اين افراد نازل مي شوند.(فصلت .٣٠)
قرآن کتاب هدايت است و در سخت ترين و بدترين شرايط زندگي مونس و آرامش دهنده دل هاي ماست (رعد.٢٨) و هديه اي است از طرف خداوند که براي هدايت انسان فرستاده شده است ؛ هرچند اين کتاب به مطالب اخلاقي ،احکام شرعي ،مسائل اجتماعي و...هم پرداخته است ؛اماهدف اصلي اين کتاب هدايت بشر از جهل و ظلمت به معرفت و نور است (ابراهيم .١) هدف آن هدايت مسلمين (نحل .١٢)؛ بلکه هدايت مردم مي باشد.(آل عمران .١٤)
ادبيّات کهنسال کشورمان ،باتوّجه به تعاليم وآموزه هاي والاي قرآن کريم ،چنان مفاهيم گوناگوني را از اين سرچشمه هاي پربرکت الهي ، وام گرفته که بدون آشنايي با قرآن ، آگاهي نسبت به تمامي زواياي سروده ها و نوشته هاي شعرا و نويسندگان ايراني به امري محال مبدل شده است ؛ از طرفي ، اين تأثيرپذيري تنها به حوزه مفاهيم محدود نشده و حوزه علوم ادبي و چگونگي به کارگيري کلمات و کيفيّت کلام را نيز در برگرفته است . مضامين و آموزه هاي قرآني رکن اصلي و جدايي ناپذير نظم و نثر فارسي به شمار مي رود و در حقيقت پويايي ادبيّات فارسي به سبب توّجه به همين آموزه هاي قرآني است .
پروين اعتصامي يکي از صدها شاعر نامدار عرصۀ ادب پارسي به شمار مي رود که با انديشه هاي حکيمانه خود گوشه اي از هنرنمايي هاي خويش را در زمينه متبلور ساختن معاني قرآن و مکتب اسلام به تصوير کشيده است . شعر پروين تعليمي است و راز ماندگاري نام پروين اعتصامي را بايد در اعتقاد شاعر به قرآن مجيد و حقايق عملي و زندگي معنوي و حيات عرفاني او جست وجو کرد به گونه اي که اين صفت برتر، ديوان او را به يک رسالۀ اخلاقي استوار تبديل مي نمايد و شعرش را مکتب خانه اي براي ادب آموزي و تعليم و تربيت راستين نشان مي دهد.
اخلاق اسلامي در شعر پروين
هر نظام اخلاقي ديني متکي بر وحي قرآن است و اين سبب مي شود که راهنمايي هاي اخلاقي آن ، مصون از اشتباه باشد. احکام اخلاقي در حقيقت ، بيان کننده راه هاي تحقق کمال انسان است . آمر و ناهي احکام اخلاقي خداوند عالم مطلق است .
پروين اعتصامي به عنوان شاعري منتقد، نه انقلابي و سرکش و به علّت گرايش هاي خاص رواني و شخصيتي ، برآن بود با ارزش ها و انديشه هاي حکمي و اخلاقي ، شخصيت مردم را به سمتي سوق دهد که ضمن مقاومت در برابر بي رسمي هاي اجتماعي ، به فکر رستگاري اخروي باشند؛ از اين رو الگوهاي اخلاقي که پروين در شعر خود به آن ها توّجه کرده ، مي تواند بازتابي از اوضاع اجتماعي عصر وي باشد.
پروين شاعر تربيت و اخلاق است ؛ اما تربيت و اخلاق او مبتني بر انديشه هاي عرفاني است . آن چه مطلوب اوست و به اعتقاد او استقرار عدالت و غلبه خير و محبت را در عالم ممکن مي سازد، تربيت اخلاقي است که بين ايمان و عمل تعادل به وجود مي آورد و زندگي انساني را از حدّ ارضاي شهوت ها و نيازهاي مادي برتر نشان مي دهد.(زرين کوب ، ١٣٧٢: ٣٦٩-٣٧٢)
در ديوان پروين ، تعابير ديني و عرفاني فراواني يافت مي شود که دليل اين امر در وهله نخست عبارت است از: تعابير ديني و اعتقادي که در لابلاي گفتارهايش موج مي زند و در اشعارش هم به صورتي متعدد از آنها ياد مي کند و در رساندن پيام هاي اخلاقي و انساني ، از آنها بهره هاي مکرر مي گيرد؛ مثل تمثيل هاي قرآني ، اسماء پيامبران ، انبياء و اشاره هاي گوناگون به داستان هاي قرآني و اساطير تربيتي و...
که باورهاي ديني دارند. اشارت هاي قرآني ديوان پروين ، تکرار واژه قرآن ، يادکردهاي عالمانه از سوره قرآن همانند: «تبارک » و «طه » و «ياسين »، حضور معرفت مندانۀ قرآني در گفتار و سروده هايش ، آگاهي وي از مفاهيم ناب قرآني ، کثرت واژگان و اصطلاحات شرعي و... همگي مؤيد انس اعتقادي و اطلاع واثق و آشنايي روحاني و آگاهي هاي جالب و جامع او از اسلام و آيين بندگي ، معرفت ريشه دار و شخصيت جامع و مانع و کامل اخلاقي و ديني و روحيۀ حکمي و اعتقادي و تّقيد مذهبي پروين است . در يک جمله ، بايد درخشش انوار تعاليم عاليه قرآني و روايي و حکمت علمي و عملي و اخلاقي ، سياسي و تربيتي را از ويژگي هاي برجسته و ممتاز شعرپروين برشمرد(فيضي ،٢١٥:١٣٨٣)
بهره گيري از تمثيلات قرآني
خداوند در قرآن چنين مي فرمايد:
« تلکَ المثال نضربها للناس و ما يعقلها الا العالمون ».
( قرآن ، سوره عنکبوت : آيه ٤٣) تمثيل ها داستان هاي آموزشي اند که به صورت غير مستقيم ؛ اما بسيار با قدرت به مثابه يک وسيلۀ حمل و نقل ، معاني متفاوتي را براي بازسازي تجارب فرد و ارائه نگاهي نو از منظري غير عادي ارائه مي کنند(صاحبي ،٦٣:١٣٨٥)تمثيل به انسان کمک مي کندتابه جهان ودنياي خودبانگاهي متفاوت و نوين نگريسته و آن را درک کند، با وجود چنين ويژگي قدرتمندي از تمثيل و همچنين اهميت آن براي تغيير ديدگاه ها، ديوان پروين را مي توان آکنده از انواع و اقسام تمثيلات ديد؛ تمثيلاتي که مشکلات فردي و اجتماعي را در قالبي ديگر به خواننده ارائه مي کند و اين به خواننده ، اين امکان را مي دهد که رنج و الم کمتري را تجربه نموده و به طور غير مستقيم به مشکلات و مسائل خود پي برده و در جهت حل آن اقدام نمايد، در واقع وي در سروده هاي خويش براي تأثير بيشتر نصايح و موعظه هاي تربيتي خود، با استمداد از قرآن و مفاهيم مربوط به آن ، از تمثيلات ناب استفاده نموده است .
خداونددرقرآن کريم ،برپايه طبايع وخصوصيات عنصري ،جمادي ،نباتي ،حيواني وطبايع وصفات انساني تمثيلاتي را ارائه نموده است . تمثيلاتي مانند: آب ، آتش ، باد، خاک ، سنگ ، گاو، عنکبوت و...
( آيه ١٧٥ بقره ، آيه ٢٦١ بقره ، آيه ١٧٦ اعراف ، آيه ٧٥ نمل ) پروين نيز به تبع از قرآن ، در ديوان خويش اين تکنيک و روند ادبي را به قصد تعليم و تأديب به خوبي به کار گرفته است ؛ مناظراتي مانند: روباه نفس ، ماکيان و روباه ، بلبل و مور، پيل و... گوياي اين مطلب است .
نحوه به کارگيري آيات قرآني در ديوان پروين
پروين کاربرد آيات قرآني را در اشعار خود به دو صورت آورده است يکي به صورت اقتباس (آوردن آيه و يا بخشي ازآيه ) و ديگر به صورت استفاده از يک واژه قرآني :
تشنه سوخته در خواب بيند که همي به لب دجله و پيرامن کوثر گردد (ديوان ، ١٣٧٩: ٥٠) کوثر مقتبس از آيۀ ١ سورة کوثر مي باشد: انا اعطيناک الکوثر.
تا کي اين خام فريبي تو نه ياجوجي چند بلعيدن مردم تو نه ثعباني (ديوان ، ١٣٧٩: ٩٧)
بيت اشاره دارد به آيات زير دارد:
قالوا يا ذاالقرنين ان ياجوج وماجوج مفسدون في الارض فهل نجعل لک خرجا علي ان تجعل بيننا و بينهم سدا»(ديوان ، ١٣٧٩: آيه ١٨)
« فالقي عصاه فاذا هي ثعبان مبين ». (سورة شعرا: آيه ٢٦)
استفاده از ترکيب هاي قرآني
ساحر، فسون وشعبده انگارد نور تجلّي و يد بيضا را (سورة شعرا: آيه ٢٢٧)
نور تجلّي مقتبس است از آيۀ ١٤٣ سورة اعراف : و لما جاء موسي لميقاتنا و کلمه ربه قال رب ارني انظر اليک قال لن تراني و لکن انظر الي الجبل فان استقر مکانه فسوف تراني فلما تجلي ربه للجبل جعله دکا و خر موسي صعقا.
يد بيضا مقتبس است از آيۀ ١٠٨ سورة اعراف : و نزع يده فاذا هي بيضاء للناظرين . و آيه ١٢ سوره نمل : و ادخل يدک في جيبک تخرج بيضاء من غير سوء.
به صورت تلميح و اشاره
تلميح در اصطلاح بديع آن است که گوينده در ضمن کلام به داستاني يا مثلي يا آيه و حديثي معروف اشاره کند(همايي ،٣٢٨:١٣٨٠):
بر تن خاکي دميدم جان پاک خيرگي ها ديدم از يک مشت خاک (همايي ،١٣٨٠: ١٧٧) مفهوم بيت اشاره دارد به آيۀ ٢٩ سورة حجر: فاذا سويته و نفخت فيه من روحي.
نيست راه کج ره حق جليل کجروان را حق نمي گردد دليل (همايي ،١٣٨٠: ١٧٧) مفهوم بيت اشاره دارد به آيۀ اول سورة فاتحه : اهدنا الصراط المستقيم .
تلميح به داستان زندگي پيامبران
روش قصه گويي مختص سن خاصي نيست . مهم ترين دليلي را هم که مي توان براي اين مدعا آورد، استفادة برجسته قرآن از اين روش است . تاثير و کارآيي به سزا و منحصر به فرد روش قصه گويي در قرآن کريم به عنصر خيال که خمير مايه قصه گويي است ، بر مي گردد. چيزي که در وجود هر انساني در سطوح متفاوت وجود دارد؛ به همين جهت ، با جرأت مي توان گفت کاربرد وسيع قرآن از روش قصه گويي ،مهم ترين عامل جلب مخاطب بوده است .قرآن دربيان مفاهيم وآموزش هاي موردنظرخود از حدود ٢٦٨ قصه بهره برده است ؛ البته نبايد از نظر دور داشت که قصه هاي قرآن داراي ويژگي هاي ديگري نيز هست که اين اثرگذاري و جذابيت را به حد اعلا رسانيده است ، از آن جمله مي توان موارد حقيقي و واقعي بودن - مفيد بودن و نمادين بودن را يادآور شد.
قصه هاي قرآن حقيقي و واقعي است يعني در نقل آن به کلي از گزافه گويي و اغراق غيرمنطقي که خصايص افسانه ها و اساطير است پرهيز شده و از اين دريچه ، اعتماد کامل و تام خواننده و مخاطب را به خود جلب کرده است . قصه هاي قرآن ، در صدد بيدارکردن بشر و جداکردن او از مشغله هاي غفلت آور زندگيست . بشر به راحتي مي تواند پندهاي حکايات قرآن را در حيات روزمره خود به کار ببرد و به سرعت راهي را بپيمايد که احتمال انحراف و خطا نيز در آن وجود ندارد و با روش هاي تجربي امکان
