بخشی از مقاله
چکیده
پروین اعتصامی از جمله شاعران برجستهي زن در طول تاریخ ادبیات فارسی محسوب میشود که اندیشههاي مختلف اخلاقی و دینی و نیز دغدغههاي اجتماعی - سیاسی خود را در عصر مشروطه و دورهي رضاشاهی، با بهرهگیري از ظرفیتهاي ساختار روایی در اشعارش طرح مینماید. لتمثیلل بهعنوان یکی از شیوههاي بلاغی تصویرپردازي، بهویژه دربیان مفاهیم عرفانی و رمزي و نیز اندیشههاي اخلاقی رواج و سابقهي بسیاري دارد که در اشعار پروین علاوه بر این موارد در عرصهي مفاهیم اجتماعی و سیاسی نیز وارد شدهاست.با توجه به کاربرد فراگیر و گستردهي تمثیل در اشعار او، نگارنده در پژوهش حاضر، نوع، ساختار، کارکردها و نیز حوزههاي دلالت معنایی و مضمونی تمثیل را در شعر پروین اعتصامی مورد توجه قرار داده که با تکیه بر شیوهي تحلیلی- آماري مورد بررسی قرار گرفته است.
کلیدواژهها: پروین اعتصامی، شعر، تمثیل و تمثیل پردازي.
مقدمه
نویسنده و بهخصوص شاعر در اثر خود، به ابزاري احتیاج دارد تا بدان وسیله، جهان را آنگونه که خود میبیند به نمایش گذاشته، افکار، اندیشههاو در مجموع احساسات و درونیات خویش را به بهترین وجهی به مخاطب القاء نماید. ویژگیاي که به تناسب آثار مختلف، سبکهاي گوناگون هنري و سبک و شیوهيخاص هر نویسنده و... فراز و فرودهایی مییابد.تصویر یا ایماژ - ک؟هعع - ، »مجموعهي امکانات بیان هنري است« که به کمک شاعر یا نویسنده میآید و »زمینهي اصلی آن را انواع تشبیه، استعاره، اسناد مجازي، رمز و ... میسازد - «شفیعی کدکنی، . - 10:1388لتمثیلل نیز از جمله مهمترین شیوههاي ارائهي تصاویر ذهنی است که همواره »از موثرترین شکلهاي ادبی براي تبلیغ آموزههاي دینی و اخلاقی بودهاست - «فتوحیرودمعجنی، . - 250:1389
با وجود آن که این شیوهي بلاغی، در شاخههاي گوناگون ادبیات تعلیمی کاربرد گستردهاي یافته اما همواره حوزهي »اخلاق« بیشترین بهره را از آن برده است و »تمثیل« بیش از هر چیزي به عنوان بستري مناسب براي طرح تعالیم اخلاقی و نیز آموزههاي دینی موردتوجه شاعران و نویسندگان زمانهاي مختلف قرار گرفته است.»تمثیل« که در لغت به معناي »مثل آوردن« و »شبیه کردن چیزي را به چیزي - «دهخدا :1377 ذیل »تمثیل - « آمده است و در منطق از انواع پنجگانهي استدلال و از اقسام حجت محسوب میگردد، در اصطلاح علم بلاغت »تصویر یا مجازي تلقی میشود که گوینده به وسیلهي آن چیزي میگوید اما مقصودش چیز دیگري است - «پورنامداریان، . - 143:1389
به عبارت دیگر »استعارتی است به طریق مثال، یعنی چون شاعر خواهد که به معنیاي اشارتی کند، لفظی چند که دلالت بر معنیاي دیگر کند بیاورد و آن را مثال مقصود سازد و از معنی خویش بدان مثال عبارت کند - «شمس قیس رازي، - 319:1373 و این همان است که در نقد جدید در مقابل واژهي y»طپ؟کئئ«A قرار میگیرد و در معنایی گسترده »به داستان یا روایتی گفته میشود که داراي دو لایهي معنایی ظاهري و باطنی باشد که در آن تمامی وقایع، شخصیتها و اعمال - و در مواردي زمان و مکان - و نیز سطح روبنایی، داراي مرجع مشابهی در سطح درونی است - «مقدادي، . - 174:1378در واقع زیربناي تمثیل، تشبیه است.
تمثیل، هر قدر هم که مفصل و گسترده باشد و یا موجز و مختصر از دولایه تشکیل شدهاست، یکی »لایهي بیرونی - روساخت - ، صورت داستانی و اشخاص و عناصر آن« که به عنوان مشبهبهی در مقابل »لایهي درونی - زیرساخت - یا معناي پنهان و نکتهي اخلاقی و هدف داستان - «فتوحیرودمعجنی، - 259:1389عنوانبه مشبه آمدهاست. همین شناور شدن معناي سخن »میان معناي ظاهري تمثیل و معناي درونی - استعاري - آن« - همان، - 124:1387 سبب لایه لایگی و عمیقتر شدن کلام شده، با ایجاد ابهامی هنري، ضرورت تأویل و تفسیر را ایجاد میکند که گاه از سوي نویسنده رمزگشایی میشود و در برخی موارد نیز به مخاطب واگذار میگردد.
به دلیل وجود همین قابلیتهاي مختلف است کهمعمولاً» کسانی که در حوزهي مسائل سیاسی، اجتماعی یا اعتقادي حرفهاي زیادي براي گفتن دارند، از تمثیل استفادهمیکنند - «شیري، . - 37:1389پروین اعتصامی 1320 - 1285 ه.ش - نیز که از شاعران برجستهي عصر مشروطه محسوب میشود، براي طرح تفکرات، اندیشهها و تعالیم گوناگون خود در سطح کلان از روایت بهرهمیگیرد و در سطح کوچکتر - بلاغی - به »تمثیل« توجه ویژهاي دارد که به شکلهاي گوناگونی در شعر او کاربرد یافتهاست. گاه به شکل مجمل و فشرده و گاه نیز در قالب داستانی مفصل و گسترده.در عصر مشروطه، با ایجاد تحولاتی در سطوح مختلف جامعه از جمله فرهنگ، اجتماع و... ساختار سیاسی نیز دگرگون میشود. به ویژه شعر در این دوران، پا به پاي رخدادهاي گونهگون پیشرفت کرده و رویکردهایش متحول میشود.
برخلاف آنچه در تاریخ شعر فارسی دیده میشود، از خدمت به دربار و حکومت و نهایتاً طرح مسائل فردي و خصوصی فاصله گرفته و به زندگی مردم کوچه و بازار، مشکلات اجتماعی و موضوعات نوین جامعهي جدید میپردازد. به همین جهت به »صبغهاي واقعگرایانه و رئالیستی«براي شعر عصر مشروطه اشاره شدهاست - جعفريجزي، . - 65 :1386 با شکلگیري این جریان مغایر، واژههاي تازهاي به جریان ادب فارسی راه یافته و در برخی موارد هم شماري از قوالب کهن شعري که در زمانهايمتأخّر رونق خود را از دست دادهبود، همگام با گرایشهاي جدید بازسازي شد از جمله؛ مناظره، مسمط، مثنوي و... که در شعر پروین اعتصامی نیز بسیار دیدهمیشود.
پروین که در خانهي یکی از پیشروان مشروطه - یوسف اعتصامی - پرورش یافته و خود نیز زنی تحصیل کرده است، در برابر این تحولات گستردهي اجتماعی و اوضاع سیاسی و... بیتفاوت نیست و به شکلهاي گوناگون در آثار خویش به انتقاد از وضع موجود میپردازد. اما عوامل مختلفی نظیر اختناق عصر رضاشاهی، جنسیت شاعر، شخصیت درونگراي او و ... نوعی از سبک شعري را رقم میزند که به جاي طرح مستقیم مشکلات اجتماعی و سیاسی و نقد آن، با رویکردي هنرمندانه به مسأله میپردازد.اینجاست که تمثیل به کمک او میآید و با لایه لایه کردن سخن و چند بعدي شدن اشعار، بستر مناسبی براي طرح مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و ... ایجاد میشود. این در حالی است که کارکرد کلاسیک تمثیل در حوزهي اخلاقی و تعلیمی در شعر پروین نیز نمود گستردهاي دارد و حجم چشمگیري از اشعار تمثیلی او، در این حوزهي مضمونی جاي میگیرد.
بدین ترتیب، این پژوهش بررسی »تمثیل«، ساختار، کارکردها و حوزههاي دلالت معنایی و مضمونی آن را در دو شبخ مجزّا در شعر پروین اعتصامی مورد بحث و بررسی قرار دادهاست. با توجه به اینکه سبک پروین و حتّی غلبهي محتوایی و مضمونی در قصیدههاي او با دیگر اشعارش - مثنوي، قطعات و ... - متفاوت است، بر این اساس در قسمتهاي مختلف مقاله، هر یک از آنها به صورت مستقل بررسی شدهاند.معمولاً در قصیدههاي پروین یک مضمون مشخص غلبه ندارد و هر بیت یا هر چند بیت به طرح اندیشهاي خاص میپردازد که اغلب هم جزء آموزههاي دینی و اخلاقی قرار میگیرند. بدین ترتیب، این خصیصهي مضمونی و محتوایی بر ساختار نیز تأثیر گذاشته و تمثیلهاي شعري،لباًغا به صورت فشرده و مجمل و در حد یک یا چند بیت شکل گرفتهاند. اگرچه این نوع تمثیل، در اشعار دیگر پروین نیز دیده میشود اما فراوانی آن، به اندازهي قصاید نیست و اغلب در خدمت محتواي کلان هر شعر قرار گرفتهاست.حدود بررسی این مقاله، دیوان پروین اعتصامی است. واحد تحلیل نیز اشعار و یا بیتهاي داراي کارکرد تمثیلی است و نسخهاي که در این مقاله مورد استفاده قرار گرفته، عبارت است از:
- اعتصامی، پروین - - 1333، دیوان اشعار، به کوشش ابوالفتح اعتصامی،چاپ چهارم، تهران: چاپخانه مجلس. که با شیوهاي تحلیلی آماري مورد بررسی قرار گرفتهاست و شمارهي نوشته شده در ارجاعات نیز، نشان دهندهي صفحهي بیت مورد نظر در کتاب است.
.1 درونمایهي تمثیل:
تمثیل، بستري مهیا میکند تا نویسنده یا شاعر، دغدغهها، اندیشه ها و ایدههاي ذهنی خویش را در یک ساختار عینی طرح نماید؛ بدین ترتیب مخاطب، ناخواسته با فضایی ملموس درگیر میشود که شخصیتها و
