بخشی از مقاله
چکیده
هر شاعری بنا به دلایل مختلف و تحت شرایط گوناگون از واژگان خاصی بهره میگیرد و دارای واژگان ویژهای است. در زمینه رنگ نیز انسانها با یکدیگر اشتراک عقیده ندارند و هر فردی نسبت به رنگی علاقه دارد یا از رنگی گریزان است. در مبحث روانشناسی رنگها اعتقاد بر این است که تمایل یا عدم تمایل افراد به برخی از رنگها غالباً به گونهای ناخودآگاه ارائه دهنده اطلاعات مفیدی از وضعیت و نیازهای احساسی و جسمانی افراد است.
انتخاب رنگهای خاص میتواند کمبودها و عدم تعادلهای احساسی و جسمانی اشخاص و همزمان جنبههای شخصیتی قوی و مثبتی را که خود از وجودشان بیخبرند آشکار سازد. در این مقاله درصدد هستیم منش، رفتار و شخصیت پروین اعتصامی را از خلال رنگهای به کاربرده از طریق »تست رنگ ماکس لوشر« کشف و شناسایی کنیم. برای این منظور پس از استخراج مبانی دیدگاه لوشر به استخراج کلمات دال بر رنگ در دیوان پروین پرداختیم. پرکاربردترین رنگها در این دیوان رنگ سیاه و سرخ و کم کاریردترین رنگها، بنفش و قهوهای است.
نتایج تحقیق نشان میدهد پروین از اینکه تحریکات شدید را سرکوب میکند در رنج است. وی حالت تدافعی دارد. احساس میکند در معرض خطر است و به اندازه کافی مستقر نشده است و مصمم به پیگیری هدفهای خویش است.
مقدمه
تجربه شعری چیزی نیست که حاصل اراده شاعر باشد، بلکه یک رویداد روحی است که ناآگاه در ضمیر او انعکاس می یابد و مجموعه ای از حوادث زندگی است. از آنجا که هر کس در زندگی خود تجربهای ویژه خویش را دارد طبعاً صور خیال او نیز مشخصاتی دارد و دارای شیوه خاصی است که مختص خود اوست. تصاویر هر شاعر از جوهر وجودش در جانش نقش بسته و با دقت علمی می توان بسیاری از خصایص روحی او را از طریق ایماژهای او کشف کرد
دکتر زرین کوب در نقد ادبی خویش معتقد است از طریق مطالعه آثار ادبی می توان دریافت که عواطف و احساسات هنرمند چیست و محرک او در اندیشه ها و الهامات خویش کدام است. همچنین صفات و احوال نفسانی غالب بر عصر و معاصران وی را نیز می توان شناخت. در هر حال اثر هر شاعر یا نویسنده معرف خصائل و سجایا و به عبارتی دیگر روانشناسی او به شمار می آید
فروید نیز بر این باور است که راز بیماران روانی را از کاربرد بیش از اندازه پارهای از واژهها که حکایتگر وسوسه آنهاست میتوان شناخت نه تنها از طریق صور خیال به کار رفته در شعر هر شاعر میتوان به خصوصیات روحی وی پی برد که از طریق کاربرد رنگها در اثر هر شاعر و نویسنده نیز میتوان به احوال درونیاش پی برد. در مبحث روانشناسی رنگها اعتقاد بر این است که تمایل یا عدم تمایل افراد به برخی از رنگهاغالباً به گونه ای ناخودآگاه اراِئه دهنده اطلاعات مفیدی از وضعیت و نیازهای احساسی و جسمانی آنهاست. انتخاب رنگهای خاص میتواند کمبودها و عدم تعادلهای احساسی و جسمانی اشخاص و همزمان جنبههای شخصیتی قوی و مثبتی را که خود آنها از وجود آن بیخبرند به خوبی آشکار سازد
رنگ پیش از آفرینش بشر وجود داشته است؛ زیرا هنگامی که انسان از بهشت رانده شد و پا به زمین گذاشت در اطراف خود زمین،آسمان، ماه، خورشید و ستارگان را دید که با رنگهای متفاوت و منظم زیبای خاصی داشتند
در قرآن کریم از خداوند با تعبیر نور یاد شده است و رنگ به عنوان یکی از نشانههای خدا معرفی شده است »و من آیاته خلق السموات والارض واختلاف السنتکم و الوانکم ان فی ذلک لآیاته للعالمین.« - انسان،آیه - 121 توجه به رنگ در فرهنگ اسلامی بسیار مشاهده می شود. در برخی از احادیث اسلامی مسلمانان را از پوشیدن برخی از رنگها باز داشته اند. امیرالمومنین علی می فرماید:»لایکسبوا السواد فانه لباس فرعون« این حدیث نشان دهنده اهمیت رنگها و تأثیر آن بر زندگی و روحیات انسان است.
در سیصد سال اخیر دانشمندان، درمانگران و روانشناسان به اهمیت رنگ و ارتباط آن با شرایط عاطفی و ذهنی انسان پی بردهاند. پزشک معروف پاراسلسوس یکی از بنیانگذاران طب کل نگر و طبیعی از اهمیت رنگها آگاه بوده و در بسیاری از درمانهایش از این دانش بهره جست. پس از وی گوته شاعر آلمانی کتابی با عنوان تئوری رنگ در زمینه رنگها و تأثیر آنها بر رفتار انسان نوشت. در روانشناسی این شاعر از رنگ به عنوان مجموعهای از نادانستهها یاد شده که در آن دانش و تجربه انسان ذخیره شده است. گوته رنگها را همچون جریان فعالی از زندگی می دانست. او با ایجاد چرخه رنگ بر اهمیت تجربه کردن رنگها به عنوان احساس پویا و اثر متقابل میان روانشناسی و تاریکی تأکید کرد.
باید دانست رنگ درمانی روش جدیدی نیست. این روش درمانی را هزاران سال پیش در معبد نور و رنگ شفابخش در منطقه هلیوپولیس مصر باستان و در یونان پیش از میلا مسیح به کار میبردند. در این معبد نور خورشید به رنگهای تشکیل دهندهاش تفکیک میشد و هر رنگ برای معالجه بیماریهای خاصی استفاده میشد
تأثیر رنگ بر رفتار افراد بارها به اثبات رسیده است. به طور مثال در زندان سن برنان بینوی کالیفرنیا که از بزرگترین زندانهای آمریکاست آگاهانه زندانیهای پرخاشگر و مزاحم را در سالنهایی با رنگ ماشی قرار دادند و مشاهده کردند که در بلند مدت میزان پرخاشگری آنها کاهش یافت. همچنین در این آزمایش افرادی که به طور اتفاقی پایشان به زندان کشیده شده بود در سالنهایی با رنگ نارنجی قرار دادند که در نتیجه بیش از گروه گواه خود پرخاش نشان دادند. در شهر لندن نیز پس از آنکه رنگ سیاه پل بلک نواید را به رنگ سبز درآورند میزان خودکشی در آن پل کاسته شد
پیشینه تحقیق
با وجود تحقیقات و مطالعات فراوان درباره پروین اعتصامی، درباره کاربرد رنگ در دیوان این شاعر پژوهشی انجام نشده است. هرچند براساس دیدگاه لوشر آثار چند شاعر معاصر و کلاسیک بررسی شده است که به آن اشاره می شود: مقاله »شناخت رودکی از روزن روانشناسی رنگ« نوشته مریم شعبان نژاد که در اولین همایش بین رشته ای زبان و ادبیات فارسی در 18 آبان 1389 در دانشگاه بیرجند پذیرفته شده است. مقاله »تجلی رنگ در شاهنامه« پایان نامه کارشناسی ارشد که لیلی احمدیان در دانشگاه شیراز آن را تدوین کرده و نجمه مختارنامه نیز در همین دانشگاه موضوع »رنگ در آثار نظامی« را بررسی کرده است.
کاووس حسن لی و لیلی احمدیان نیز باز نمود رنگهای سرخ، زرد، سبز و بنفش را در شاهنامه فردوسی مطالعه قرار کرده اند که در نشریه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان شماره 20 چاپ شده است. »کاربرد رنگ در شعر نیما« موضوع مقاله خانم مهین پناهی است و مصطفی صدیقی نیز کتاب »همنشینی خوش خاکستری« را درباره کاربرد رنگ در شعر معاصر نوشته است.
در این تحقیق درصد هستیم بازتاب رنگ را در شعر شاعر معاصر پروین اعتصامی بررسی کنیم. همان طور که گفته ایم هر اثر بیانگر اندیشه آفریننده، خودآگاه و ناخودآگاه اوست و شعر آینه تمام نمای شخصیت و روحیات سراینده آن است و »چون مهمترین هدف شعر و ادبیات دست یافتن به شناخت عینی و جزئی تازه ای از خود و جهان است تا مردم بتوانند برای تحقق بخشیدن به نظم مطلوب عصر خویش از آن یاری جویند، رنگ می تواند یکی از بهترین عناصر در این شناسایی باشد. از آنجا که هر انسانی از محیط خویش متأثر است و بسته به روحیات و اندیشه خود به رنگی علاقه دارد یا از رنگی متنفر است انعکاس این تمایل یا تنفر در نوشته ها و آثار او جلوه می یابد.
برای این منظور از تست ماکس لوشر روانشناس نامدار سوئیسی در این تحقیق استفاده کردیم. روش وی از سال 1970تمام جهان را به خود معطوف کرد. اساس کار وی پذیرش و اهمیت رنگ در درمانهای تخصصی است
در تست روانشناسی لوشر رنگهای آبی، زرد، سرخ و سبز چهار رنگ اصلی تست را تشکیل می دهد و چهار رنگ بنفش، قهوه ای، خاکستری و سیاه نیز رنگهای فرعی هستند. در این تست. از آزمون شونده خواسته میشود رنگها را به ترتیب علاقه انتخاب کند. رنگی که بیشتر از همه دوست دارد در ردیف اول قرار میگیرد و رنگی که در مکان هشتم قرار گرفته نشان دهنده کم اهمیت بودن، بی تفاوتی و یا بیزاری شدید است.
در این تست مکان اول نشان دهنده شیوه و سبک اصلی شخصی است که آن را انتخاب میکند و به معنای پذیرش یا گرایش شدید فرد نسبت به کسب هدف است. دومین مکان نشان دهنده هدف مورد نظر است و مکان سوم و چهارم نمایانگر بیان واقعی موضوع است؛ یعنی احساسی که شخص از وضعیت خود دارد و یا رفتاری را که در محیطش از او انتظار میرود. مکان پنجم و ششم نمایانگر استعدادهای ویژهای هستند که به شکل ذخیره نگهداری میشوند و نه طرد شدهاند و نه از آنها استفاده شده است. مکان هفتم و هشتم نیز نشانه گریز است. رنگهای که طرد شده و در این مکان قرار میگیرند نشان میل و اشتیاقی ارضاء نشده است
بررسی عنصر رنگ در دیوان پروین اعتصامی
بررسی دیوان پروین نشان میدهد واژه رنگ بیش از 74 بار در معنای لون در این دیوان به کار رفته است. واژه فام، لون و گون نیز مجموعاً هفت بار در این دیوان تکرار شده است. این تکرار نشان دهنده توجه پروین به عنصر رنگ است. واژه رنگ در معنای لون اغلب با واژه های دیگر ترکیب شده است و کلمات مرکب یا ترکیبهای وصفی چون رنگ و بو، خوش رنگ، بی رنگ، گلرنگ، زیب ورنگ، آب و رنگ، رنگ و تاب، فروغ و رنگ، رنگ و صفا و رنگرز را ساخته است؛ مثال: گر ما نمی شدیم خریدار رنگ و بوی دیو هوی به رهگذر ما دکان نداشت
فعلهای مرکبی چون رنگ باختن و رنگ پریدن نیز در این دیوان به کار رفته است:
یاره سبز مرا رنگ گسست موزه سرخ مرا رنگ پرید
پروین واژه رنگ را علاوه بر معنای لون در معنای مکر و حیله نیز به کار برده است. گاه آن را با کلماتی چون فریب و ریو ترکیب کرده و کلماتی چون »فریب و رنگ.« و » ریو و رنگ«را. ساخته و گاه مستقیماً آن را در معنای مکر و فریب به کار برده که از حال و هوای شعر میتوان معنای فریب و نیرنگ را از آن یافت:
گر صلح کنی و گر ستیزی این نقش و نگار ریو و رنگ است - همان: - 151 که البته آمار ما ناظر به مواردی چون رنگ باختن و معنای حیله و نیرنگ نیست و مورد بررسی ما دربردارنده کلماتی است که در معنای لون و رنگ به کار رفته است. در ادامه مصداقهای رنگ یعنی هشت رنگ مورد کاربرد در تست لوشر و پرکاربردترین رنگ-های به کار رفته در دیوان پروین را برسی میکنیم.
.1 رنگ سیاه
بررسی دیوان پروین اعتصامی نشان میدهد رنگ سیاه و سیه بالاترین بسامد را در این دیوان دارد. به طوری که این واژه 90 بار در اشعار پروین تکرار شده است. اگر واژه تیره با بسامد 67 بار را و تاریک با بسامد 20 مورد را حساب کنیم آمار گزینش و کاربرد این رنگ در دیوان شاعر بسیار بالاتر خواهد رفت. این کلمات در اشعار پروین به صورت ترکیبهایی چون سیه رأی، سیاه روز، سیاه کار، سیه دل، سیه طالع و تیره دل به کار می رود و اغلب صفت یا موصوف امور ناپسندند و پروین بارها مخاطبان خود را از این صفات برحذر میدارد:
مکن روشن روان را خیره انباز سیه رأیی // که نسبت نیست با تیره دلی روشن روانی را
چرا زنی ره خلق ای سیه دل از پی هیچ // چه پر کنی شکم ای خودپرست همچون انبان
1.1 روانشناسی رنگ سیاه
رنگ سیاه تیره ترین رنگ و در واقع به خودی خود نفی هرگونه رنگ است. این رنگ نمایانگر مرزهای مطلقی است که در پشت آنها زندگی متوقف میشود
رنگ سیاه همچنین رنگی بی تحرک، ساکت و ساکن است و ضمن عدم ایجاد هرگونه تحرک روانی و جسمانی باعث کاهش سایر فعالیتها نیز گردیده و موجب کندی و سستی میشود. این رنگ سمبلی از غم و اندوه، ترس، پوشیدگی، اختفا، رازداری و ابهام است
در کتاب روانشناسی رنگها درباره خصوصیت علاقهمندان به رنگ سیاه آمده است: »این افراد مستعد ابتلا به بدبینی و نخوت هستند و گرایش به اسرار آمیز بودن را دارند.«
خاطرات و روایتهای بیان شده درباره پروین گویای غمگینی و درونگرایی وی است. سیمین دانشور درباره پروین میگوید: »پروین کمی چاق بود. اما غمگین مینمود و مثل شعرش بالا بلند نبود.البته پروین هرگز دچار نخوت نبوده و در اشعارش نخوت و غرور را نکوهش کرده است:
ز خودبینی سیه کردی دل بی غش ز خودبینی // ز نادانی درافتادی درین آتش زنادانی
در جای دیگر میسراید:
خویشتن خواه را چه معرفت است // شاخه عجب را چه برگ و بر است
