بخشی از مقاله
چکیده
پروین اعتصامی یکی از شاعران برجسته و مشهور طنزپرداز دورهي معاصر است که همچون شاعران مرد، زبان طنزآمیز را براي اصلاح امور جامعه به کار گرفته است و بابی زنانه در عرصهي طنز و طنزپردازي ادب فارسی گشوده است. نیز یکی از شاعران بزرگ طنزپرداز پس از مشروطه است که این جنبه از کار وي تاکنون تحت تأثیر جنبههاي دیگر شعر او ناشناخته مانده است. در این جُستار که با هدف شناخت هر چه بهتر تبیین مسائل سیاسی با زبان طنزآمیز در اشعار پروین اعتصامی انجام شده، به شیوهي توصیفی- تحلیلی تلاش گردید تا به تبیین و بررسی مسائل سیاسی با زبان طنزآمیز در اشعار این شاعر دورهي معاصر پرداخته شود. یافتههاي پژوهش نشان داد که مسائل سیاسی طنزآمیز در اشعار پروین اعتصامی از تنوع، گستردگی و حسن تأثیر چشمگیري برخوردار بوده و عاملی اساسی در شهرت و ماندگاري این شاعر دورهي معاصر و اشعار طنزآمیز او برشمرده میشود.
مقدمه
پروین اعتصامی، فرزند مرحوم یوسف اعتصامی آشتیانی - اعتصامالملک - 25 اسفند 1285 در محلهي ششکلان تبریز زاده شد؛ دهخدا نام او را در لغتنامه »رخشنده« نوشته است. مادر پروین، خانم اخترالملوك، دختر میرزا عبدالحسین شوري بخشایش-ملقب به قوام الدوله- از منشیان و سخنوران عهد ناصرالدین شاه بود. بنابراین پروین در دامان خانوادهاي بالید و پرورش یافت که از همه نظر براي احساسات رشد و پیشرفتهاي فکري او مستعد و مساعد بود.
زندگی کوتاه پروین اعتصامی اواخر حکومت قاجاریه و ابتداي حکومت پهلوي اول را در بر میگیرد. نوزده سال از این درخشش کوتاه در عهد قاجاریه سپري شد. »این حکیم توانا و صاحب مکتب، روز جمعه 1320/1/15 خورشیدي برابر با 1360/3/6 قمري و 1941/4/4 میلادي، به دنبال یک بیماري کوتاهمدت به رحمت حق نائل آمد و در صحن جدید حضرت معصومه - ع - در کنار پدر و در مقبرهي خانوادگی به خاك سپرده شد«
پروین اعتصامی شاعر دوره مشروطه است و مهمترین شاخصهي شعر عصر مشروطه زبان طنزآمیز آن است که حاصل آشنایی شعرا و نویسندگان با آثار ادبی مغرب زمین خصوصاً در زمینهي نقد ادبی است. از مهمترین انواع ادبی که حضور پنهان آن در شعر پروین بسیار گسترده است، طنز و اعتراض است. کمتر قطعهاي از پروین موجود است که رگههایی از طنز در آن حضور نداشته باشد.»مناظرات پروین اعتراضی است بر سالوس بازيها و ریاکاريهاي زمانه، طنزهاي گزنده و نیشدار؛ پروین گاه حکم نیشی زهرآلود را دارد که در صدد جراحی دملهاي چرکین است«
وي در بیان انتقادهاي اجتماعی- سیاسی،خصوصاً در قالب داستان و تمثیل و مناظره از قدرتمندترین شاعران ایران است. »وي را میتوان یکی از شاخصترین چهرههاي طنزپرداز ادبیات معاصر دانست، به ویژه در مناظرات که نوعی طنز در آن تعبیه شده، گوي سبقت را از همردیفان ربوده است. در دیوان وي بیش از 120 مورد مناظره وجود دارد کهتقریباً در همهي آنها نوعی طنز و اعتراض نهفته است.«
پیشینه تحقیق
به جز مقالهي چند صفحهاي که واثق عباسی در مورد مناظرات و طنز پروین، فقط اشارهاي به طنز در شعر پروین کرده، تحقیق مستقلی صورت نگرفته است.
معناي لغوي و اصطلاحی طنز
دهخدا در لغتنامهي خود بیشتر معناي سنتی طنز را در نظر دارد و بنا بر این نگرش، اینگونه توضیح می دهد: »طنز: فسوس داشتن، افسوس داشتن، افسوس کردن، طعنه و سخره« - دهخدا، ذیل لفظ طنز - ، و در اصطلاح ادب طنز را نوعی »انتقاد اجتماعی در جامعه ي رمز و کنایه، با رعایت و حفظ جنبههاي هنري و زیباشناسی« میدانند - تنکابنی، - 49 :1357، برخی نیز طنز را اثري هنري و آگاهانه میدانند و معتقدند که: »طنز اثري هنري و آگاهانه است که غرایب رفتار آدمی و شگفتی پرتناقض واقعیت را آشکار میکند« - مجابی، - 50 :1353، اما شهیدي تعریفی عجیب و متفاوت از طنز ارائه میدهد و میگوید: »طنز، گفتن یک چیز است با نگفتن آن و نگفتن یک چیز با گفتن آن«
طنز سیاسی و مسائل مربوط به آن در اشعار پروین اعتصامی
این نوع طنزها، در زمانهاي گذشته اغلب از زبان دلقکهاي درباري و دیوانهنمایان شنیده و پس از آن نیز در آثار ادباي گوناگون مانند حافظ و عبید زاکانی نمود پیدا کرد.
دامنه ي طنز بسیار گسترده است و ممکن است هر یک از مقوله هاي اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي، ادبی، نظامی و... را شامل شود، اما به طور کلی درونمایه و موضوع طنز میتواند فرد، گروه، فرق، ملت و یا جامعهاي باشد که میتواند به معایب و مفاسد هر یک از این موارد بپردازد .از مطالعه در اشعار پروین اعتصامی و طنز او نیز میتوان به این حقیقت دست یافت که مهمترین مضامین، درونمایه و موضوعات طنز این شاعر دورهي معاصر، نیز شامل همین مسائل و طنز سیاسی بودهو او تقریباً به سراغ موضوعات دیگر طنز کمتر رفته است و بیشتر دربارهي مسائل روز جامعهي خود که اغلب همین مسائل سیاسی هستند، قلمفرسایی و طبعآزمایی کرده است.
پروین اعتصامی شاعر طنزپرداز دورهي معاصر، بسیاري از مسائل سیاسی را با زبانی طنزآمیز بیان کرده است. از جملهي مسائل سیاسی که پروین اعتصامی با زبانی طنزآمیز به انتقاد از آنان پرداخته است، انتقاد از حاکمان و کارگزاران و قاضیان است که در ادامه به شرح آنها پرداخته میشود:
.1 انتقاد از حاکمان و کارگزاران
یکی از مسائل مهم سیاسی که پروین اعتصامی در اشعار خود با زبان طنزآمیز به بیان آن پرداخته است، انتقاد از حاکمان و کارگزاران حکومتی است. شعر »اي رنجبر« وي، یکی از برجستهترین شعرهاي سیاسی است که بر تارك اشعار سیاسیاش میدرخشد. این شعر اعتراضی است علیه ظلم و ستم حاکمان و سرمایهداران که دیگر انسانها را به استثمار میکشند و قصرهاي خود را از عرق و دسترنج رنجبران برافراشته میکنند. شاعر در حین به تصویر کشیدن زندگی رنجبران آنها را ترغیب میکند که از حقوق پایمال خود دفاع و دیگر تسلیم امر مستکبران نشوند. »او واژهي رنجبر را استادانه ردیف شعر خود قرار داده تا از طریق این تکرار، رنج توأم با ظلم طبقهي رنجبر و زحمتکش بیسرمایه را نشان دهد«
