بخشی از مقاله
اثر رس اسمکتیت و کود ورمی کمپوست بر غلظت کادمیوم در گیاه ذرت
چکیده
با توجه به آلودگی روزافزون محیط زیست به فلزات سنگین در اثر کاربرد انواع فاضلاب و پسماند صنعتی، بررسی راههای مختلف برای حذف و کاهش اثرات زیان بار این عناصر مورد توجه محققان قرار گرفته اسـت. جـذب و نگهداشـت ایـن فلـزات توسط مواد طبیعی نظیر کانیهای رسی یکی از بهترین راههای کنترل آنها محسوب میشود. فهم بهتـر واکـنشهـای جـذب فلزات سنگین اطلاعات مهمی در اختیار محققین علوم زیست محیطی قرار میدهد تا راهکارهای بهتری برای پـالایش محـیط خاکی یا آبی آلوده به این فلزات به کار برند. در این پژوهش اثر کانی اسمکتیت طبیعی ایران کهاحتمـالاٌ بـه عنـوان جـاذب کادمیوم که از فلزات سنگین مهم وخطرناک در محیط زیست به شمار میآید در حضور گیاه ذرت، مورد استفاده قرار گرفت. به منظور انجام این پژوهش آزمایشی گلدانی به صورت یک آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار مورد بررسی قرار گرفت. تیمارهای آزمایشی شامل کاربرد 3 سطح ورمی کمپوست (V0 )0، (V1 )15، (V2)30 تن در هکتار و کاربرد رس به مقدار(S0)0 و(S1)30 گرم خاک، همچنین خاک آلوده به کادمیوم درمقادیر (Cd0 )0، (Cd5)5،(Cd10)10و (Cd15)15 میلیگرم کادمیوم در کیلوگرم خاک میباشد. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که افزودن رس اسمکتیت به میزان30 گـرم در کیلوگرم خاک همراه با افزودن کود ورمیکمپوست به مقادیر 15 و 30 تن در هکتار نسبت به خاک فاقـد کـود و رس بـه ترتیب به میزان 51,59 و 45,64 درصد کاهش جذب کادمیوم را درشاخساره و در ریشه بـه میـزان35 . 44 و 56,82 درصـد کاهش جذب کادمیوم را نشان داد. نتیجه کلی این تحقیق حاکی از آن است که بخش معدنی و آلی موجود در ورمی کمپوست و همچنین افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی خاک بوسیله رس اسمکتیت باعث کاهش قابلیت دسترسی کادمیوم در خاک مـی-شود که این یک نکته مثبت ریست محیطی به حساب میآید.
-1 مقدمه
فعالیتهای انسان در طول قرنها مناطق زیادی از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته را آلوده کرده اسـت. آلـودگی خاک به فلزات سنگین به عنوان یک مشکل محیطی مهم در دهههای اخیر توجه عموم را به خود جلب نموده اسـت. در واقـع گسترش آلودگی فلزات سنگین باعث میشود که مناطق زیادی غیر قابل کشت شده و بـرای حیـات وحـش و زنـدگی انسـان خطرناک شود. بنابراین، تلاش زیادی در جهت کاهش آلایندههای خطرناک و در نتیجـه ممانعـت از اثـرات مخـرب آنهـا بـر جانوران، گیاهان و انسان لازم است. اگر غلظت فلزات به مقداری بیش از حد مجاز برسد، میتواند تهدیدکننده سـلامت باشـد. حتی اگر غلظت فلزات از حد مجاز عبور نکند، باز هم پتانسیل آلودگی در دراز مدت وجود دارد، با توجه به ایـن کـه مشـخص شده است میتوانند در سیستمهای بیولوژیک تجمع یابند(.(Torab Mostaedi et al, 2010 زمانی که عناصـر سـنگین وارد خاک شدن به آسانی آبشویی نمیشوند و در خاک تجمع میکنند(.(Giller, 1990 فلزات سنگین سـمی، غیـر قابـل تجزیـه بیولوژیکی و ماندگار بوده و عموماٌ در بافتهای زنده تجمع پیدا میکنند و میتوانند وارد زنجیره غـذایی شـوند (Sen Gupta .and Bhattacharyya, 2009) کادمیوم از گروه عناصر سنگین با بیشترین پتانسیل خطر برای انسانها و محیط زیست بشمار میآید(.(Ozaki et al., 2004کادمیوم جزء عناصر نسبتاٌ کمیاب است و به طور یکنواخت در پوسته زمین منتشر شده است و در خاکهایی که عموماٌ در حال حاضر انتشار یافته میانگین غلظت ان بین 0/15 تا 0/2 mgkg-1 است. (Wedepohl, 1995) این عنصر در غلظتهای پایین نیز اثر مخربی بر کیفیت خاک و چرخه عناصر غذایی دارد .(Zorpas et al., 2000)
کادمیوم در طبیعت به شکل ترکیبات غیر آلی مختلف و به صورت کمپلکسهای طبیعی مثل ارگانوکادمیومها است. ایـن ترکیبات به شدت ناپایدارند و محیط زیست را تهدید میکنند. صنایع و فاضلاب های شهری منابع اصلی آلودگی بـا کـادمیوم هستند(Hoppstock and Michulitz, 1997 )مقدار. کادمیوم در گیاهان شدیداٌ وابسته به مقدار این عنصردر خاک است. بـا افزایش PH خاک، حلالیت کادمیوم در خاک کاهش مییابد(عرفانی، .(1370 از بیماریهای رایج در اثر جذب عنصر کـادمیوم دربدن انسان می توان به بروز بیماریهای ریـوی و تنفسـی، مسـمومیت و ورم معـده، سـرطان پروسـتات در مـردان و ضـایعات استخوانی در زنان اشاره نمود. غلظت کادمیمو کل خاک معمولاٌ با ظرفیت تبادل کاتیونی موثر، محتـوای رس و محتـوای مـواد آلی همبستگی نشان میدهد(.( Zia -ur- Rehman et al., 2014
کادمیوم یکی از فلزات سنگین بوده که به راحتی توسط گیاه جذب شده و تجمع آن در بـرگ گیاهـان ممکـن اسـت بـه سلامتی انسان آسیب برساند( .(Li et al., 2011 حد مجاز کادمیوم در کشاورزی 100میلیگرم در کیلوگرم میباشد. سـطوح بالای کادمیوم در گیاهان سبب کاهش فتوسنتز، جذب آب و موادغذایی میشود مسمومیت گیاهان با کادمیوم بصـورت علائـم کلروز و نکروزه شدن برگها قابل مشاهده میباشد(.(Yadav, 2009 درپی علائم مسمومیت، فعالیت برگها قطـع مـیگـردد بطوریکه کادمیوم مانع ازانجام فتوسنتز خالص شده و از جذب و انتقال عناصرمعدنی در گیاه جلـوگیری مـیکنـد و در نهایـت سبب مرگ گیاه می شود( .(Reddy and Saravanan, 2013 کادمیوم همچنین توان بالایی در عبور از غشاء سـلولی ریشـه دارد همه این دلایل باعث شده که خطر وجود کادمیوم در زنجیره غذایی بیشتر شود(.(Hettiarachchi et al., 2003
جنبش اکولوزی عصر حاضر و هراس از آلودگی آب و خاک به وسیلهی مواد شیمیایی ساخت بشر، تقاضای بیشتر فرآورده-های طبیعی را طلب میکند. زیرا این باور در مورد مواد آلی وجود دارد که فرآوردههای طبیعی، اصیل و بدون خطری هسـتند که مصرف آنها جهت دستیابی به توسعه پایدار در کشاورزی ضروری است. امروزه از کودها به عنوان ابزار برای نیل به حـداکثر تولید در واحد سطح استفاده میشود. اما این کود بایستی بتواند علاوه بر افزایش تولید، کیفیت محصولات کشـاورزی را ارتقـاء داده، ضمن جلوگیری از آلودگیهای زیست محیطی تجمع آلایندههای نظیر کادمیوم، کـروم، نیکـل و سـرب رادر محصـولات زراعی به حداقل مقدار ممکن تنـزل دهـد. عـلاوه بـر آن ضـمن افـزایش رانـدمان کـودی، سـلامتی انسـان و دام نیـز تـامین شود (ملکوتی، .(1372 مواد آلی موجود در خاکها نیز نقش مهمی را در سرنوشت عناصر سنگین در خاکها عهدهدار میباشـند. مواد آلی خاکهای مناطق مرطوب به علت بازگشت قابل توجه بقایای گیاهی به خاک، اکثراٌ بالا بوده، در حالی که خاکهـای مناطق خشک که بیش از %50 اراضی کشاورزی در ایران را شامل میشوند از نظر مواد آلی فقیر بوده و اغلب مقدار مـواد آلـی آنها کمتر از %1 میباشد( رفیع، 1370 ؛. (Giusquiani et al., 1995
تبدیل مواد آلی اولیه مانند بقایای گیاهی، فضولات دامی، زبالههای شهری و لجن فاضلابها به کمپوسـت مصـرف آن در کشاورزی دارای اهمیت زیادی است، زیرا ضمن کاهش خطرات احتمالی ناشی ا زمصرف مستقیم آنها در کشاورزی نظیـر آلـوده شدن خاک به مواد سمی و انگلهای بیماریزا، استفاده از کمپوست و ورمی کمپوسـت موجبـات بهبـود خصوصـیات فیزیکـی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک، افزایش باروری خاک، افزایش عملکرد کشاورزی در واحد سطح و جلوگیری از آلودگی منابع، آب و خاک و اتلاف انرژی را فراهم میکند. استفاده از کمپوست و ورمیکمپوست همچنین از مصرف کودهای شیمیایی کاسـته و در نهایت، دستیابی به کشاورزی پایدار را هموار میکند((Hashemimajd, et al., 2009; Robin et al., 2001 و همجنین مـی تواند ظرفیت تبادل کاتیونی خاک را افزایش دهد .(Shuman et al.,2002) ورمیکمپوست به عنوان یک کودآلی فوق العاده شمرده میشود که اثر مناسبی روی رشد و پارامترهای حیاتی محصولاتی مانند ذرت، برنج، نیشکر، گوجه فرنگـی، بادمجـان و بامیه دارد. ورمیکمپوست حاوی عناصر غذایی بوده و موادی مانند اکسینها و سیتوکینینها را در خود حفظ مـیکنـد( صـفا، .(1386 ظرفیت گیاهان در انباشته کردن فلزات در بافتهایشان، برای سالها یک ویژگی زیانآور بود. در حقیقت در بسیاری از زنجیرههای غذایی گیاهان انباشته کننده فلز، مستقیم یا غیر مستقیم مسئول قسمت زیادی از جذب فلزات سمی توسط انسان و حیوانات میباشند. اخیراٌ ارزش گیاهان انباشتگر فلز برای پاکسازی مناطق آلوده شناخته شده که منجر به تولد یک تکنوژی جدید به نام گیاه پالایی شده است(.(Hernandez - Allica et al., 2008 ازسویی دیگر مقدار جذب عناصر سنگین توسط گیاه به قدری ناچیز است که نمیتوان انتظار داشت که در زمانی مطلوب مقدار آنها در خاک کاهش یابد و از آنجـا کـه مقـدار جذب و نگهداری عناصر مذکور در خاک بالا و مقدار جذب آنها توسط گیاه پایین است بهترین حالـت آن اسـت کـه حـداکثر مقداری افزایش این عناصر به خاک از مقداری که برای گیاه لازم است تجاوز نکند(حاج رسولیها، .(1382
بنابراین، توسعه روشهای اصلاحی و مطالعه جذب و انتقال آلایندهها در نواحی آلوده مورد استقبال واقع شده است. روشی که برای حذف یا تثبیت فلزات سنگین، اصلاح خاکهای آلوده و جلوگیری از ورود فلزات سنگین به چرخه غذایی استفاده شده است، تثبیت شیمیایی با افزایش برخی مواد غیر سمی به خاک میباشد. که در این مورد افزایندههای مختلفی نظیر کانیهـای رسی، خاک اره، زئولیت، کمپوست و بقایای گیاهی استفاده میشودکه هر یک در محیط آزمایشگاهی صورت گرفته اسـت. کـه یکی ازاقدامات مؤثر در حفظ کیفیت محیط و وارد سازی مجدد اراضی و خاکهای آلوده به چرخه توسعه، تولید و کاهش هزینه های زیستمحیطی میباشد. رسها و کانیهای رسی اهمیـت وکـاربرد زیـادی در صـنعت، کشـاورزی، کاربردهـای مهندسـی، ساختمانی، هستهای، محیط زیستی و... دارند. ویژگیها و کاربرد رسها تابع ساختار داخلی و ترکیب آنها است. بعلاوه عوامـل دیگری نیز در تعیین نوع کاربرد آنها موثر است که از جمله میتوان به ترکیـب مـواد معـدنی غیررسـی موجـود در سـاختمان رسها، وجود مواد آلی و نوع و مقدار یونهای قابل تبادل و نمکهای محلول و بافت رسها اشاره کرد. کانیهای خاک به دلیل سطح ویزه زیاد، ظرفیت تبادلی و همچنین بار منفی ساختاری توانایی جذب فلزات سنگین را دارا میباشند. اسمکتیت از جمله کانیهای غالب مناطق خشک و نیمه خشک بشمار میروند که قادر به جذب فلزات سنگین میباشـند . ایـن کـانی یـک رس انبساط پذیراست همچنین بار الکتریکی بالای این شبکه توانایی بیشتری برای تبادل آب بین لایهای و کاتیونهـای همـراه بـا مولکول های قطبی آلی مانند اتیلن گلایکول، آمینکواترنری و پلی الکلها میدهد. این خاصیت مهمی است که میتواند منجر به ایجاد محصولات بسیار سودمندی شود که به نام رسهای آلی (ارگانیک) خوانده میشوند(.( Keller, 1982
سطح ویژه زیادو تخلخل و نیز شکل غیر معمول ذرات این رس، باعث ایجاد ظرفیت زیاد جذب درسطوح خارجی وخواص کلوئیدی آن شده که آن رامادهای ارزشمند برای طیف گستردهای از کاربردها ساخته است He et al., (2011) در مطالعـه ای جذب کبالت از محلولهای آبی توسط پالیگورسکیت مکانیسم جذب را کمپلکس درون کرهای و حداکثرجذب کبالت در دمای 350c را در 8,88mg/g عنوان نمودند . در ایت تحقیق جذب کبالت به PH و قدرت یونی بستگی داشته و یک فرایند سـریع بود. Shirvani et al., (2006) جذب کادمیوم توسط سپیولیت، پالیگورسکیت و کلسیت را بررسـی نمـوده و عنـوان نمودنـد سپیولیت بیشترین ظرفیت جذب و توانایی شیمیایی را برای جذب Cd دارا است. دبیری( (1386 بیان نمود فراهمی کاتیون-های فلزی کمیاب با گذشت زمان، افزایشPH و با افزایش مقدار رس خاک کاهش مییابد.
با توجه به مطالب ذکر شده استفاده از کانیهای طبیعی نظیر اسمکتیت و سپیولیت احتمالاً می توانـد بـه عنـوان یکـی از عوامل مهم در کاهش قابلیت دسترسی کادمیوم مورد بررسی قرار گیرد، لذا این تحقیق با هدف بررسـی اثـر کـانی اسـمکتیت طبیعی ایران وکود ورمیکمپوست بر غلظت کادمیوم در گیاه ذرت که از فلزات سنگین مهم وخطرنـاک در محـیط زیسـت بـه شمار میآید صورت پذیرفت.
-2 مواد وروش
این پژوهش با هدف بررسی اثر کاربرد رس اسمکتیت وکود ورمیکمپوست بر مقدار جذب کادمیوم در گیاه ذرت به صورت فاکتوریل درقالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار مورد بررسی قرار گرفت. جهت بررسی اثر خصوصیات جذبی کود ورمی-کمپوست برقابلیت جذب کادمیوم خاکی با درصد کم آهک، کربن آلی و قابلیت هدایت الکتریکی پایین انتخاب شـد. عوامـل مورد مطالعه در این پزوهش کاربرد (V0)0، (V1)15 و(V 2) 30 مگاگرم در هکتارکود ورمیکمپوست، خاک آلوده به کادمیوم درمقادیر (Cd0)0، (Cd5) 5،(Cd10)10 و(Cd15) 15 میلیگرم کادمیوم در کیلوگرم خاک وکاربرد رس به مقدار(S0)0 وS1)30 )گرم خاک میباشد. نیترات کادمیوم در غلظتهای فوقالذکر به خاک مذکور اضافه شده وبه مدت دو هفته فرصت داده شد تا به تعادل برسد. همچنین رس اسمکتیت در مقادیر فوق الذکر به خاک آلوده شده به کادمیوم اضافه و به مذت دو هفته فرصت داده شد تا به تعادل برسد. بعد از گذشت دو هفته ورمی کمپوست در مقادیر فوق الذکر به خاک آلوده اضافه شد. بعد از گذشت این مدت جهت کاشت بذر گیاه ذرت ( سینگل کراس ( 704 گلدانهایی جهت 5 کیلوگرم خاک انتخاب وبا اسـیدکلریدریک یک دهم نرمال شسته شدند. در کف هر گلدان مقداری شن برای زهکشی ریخته شد، سپس هر گلدان با حدود چهار کیلوگرم از نمونه خاک تیمار شده و یک نمونه خاک شاهد پرشد. سپس بذرگیاه ذرت سینگل کراس704 کاشته شد.
درطول رشد گیاه عملیات آبیاری و وجین علفهای هرز عناصر انجام گرفت. آبیاری گلدانها هر3 - 4 روز یک بار بـه طـور یکنواخت انجام شد و درطول مدت آزمایش سعی شد تا تمامی گیاهان درشرایط محیطی (نور وگرما ) یکسـان قرارگیرنـدو در صورت مورد نیاز عناصرغذایی نیتروژن، فسفر و پتاسیم مورد نیاز گیاه بر اساس آزمون خاک و مدل توصیه کودی اضـافه شـد. بعد از گذشت120 روز، گیاهان برداشت و جمع آوری شدند. بعد از برداشت، گیاهان به مدت 48 ساعت به وسیله عبور جریان هوای گرم، خشک شدند سپس وزن خشک شاخساره و ریشه گیاه اندازه گیری شد. نمونههای خشک شده توسط آسیاب پودر شدند و مورد آنالیز قرار گرفتند همچنین بعد از پایان دوره نمونههای خاک نیز مـورد آنـالیز قـرار گرفتنـد و غلظـت نیتـرات کادمیوم موجود در آنها به وسیله دستگاه جذب اتمی Perkin-Elmer مدل3030 اندازهگیری شد.
براین اساس مقدار25 گرم ازهر نمونه خاک درون ظروفهای عصاره گیری ریخته شده و بـه هـر نمونـه مقـدار50 میلـی لیترعصاره EDTA-TEA اضافه گردید. نکته قابل توجه درتهیه این ترکیب لزوم تثبیت PH آن در7/3 میباشد که به کمک اسید هیدرولیک غلیظ انجام خواهد شد. نمونهها به مدت 2 ساعت به وسیله دستگاه همزن به هم زده شده و سپس به کمک دستگاه سانتریفوژ مواد جامد موجود درآن ته نشین میگردید. صاف کردن نمونهها به کمک کاغذ صافی واتمن42 انجام وکلیه عصارهها باآب مقطربه حجم50 میلی متررسانده خواهد شد. غلظت کادمیوم در عصارههای استخراج شده بـه کمـک دسـتگاه جذب اتمی پرکین المر تعیین میگردد. مقدار آهـک موجـود در نمونـه خـاک نیـز بـا اسـتفاده از روش تیتراسـیون بـا اسـید اندازهگیری شد . گنجایش تبادل کاتیونی خاک به روش کلرید باریم اندازهگیری شد. تجزیه و تحلیل آماری داده ها به کمـک نرم افزار SAS انجام گرفت و مقایسه های میانگینها با آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام و نمودارها با اسـتفاده از نرم افزار Excel رسم شدند.
-3 نتایج
به منظوربررسی اثر رس اسمکتیت و کود ورمی کمپوست بر مقدار جذب کادمیوم درگیاه ذرت، خاکی با درصد کربن آلـی کم، آهک پایین و خاک نسبتا غیر شور و بافت متوسط انتخاب گردید . ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک مورد پـژوهش در جدول شماره 1 و ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی کود ورمیکمپوست مورد استفاده در این تحقیـق در جـدول شـماره 2 ارائـه شده است.
-1-3 اثر ساده کاربرد ورمی کمپوست، اسمکتیت و کادمیوم بر غلظت کادمیوم شاخساره ذرت
جدول نتایج تجزیه واریانس (جدول (3 حاکی از معنیدار بودن اثر رس اسمکتیت، کود ورمـیکمپوسـت بـر مقدارجـذب کادمیوم در گیاه ذرت میباشد. کاربرد کود ورمیکمپوست سبب کاهش قابلیت استفاده کادمیوم خاک و کاهش غلظت آن در گیاه شد. بیشترین غلظت کادمیوم در شاخساره ذرت مربوط به تیمار فاقد کود ورمیکمپوست V0 بود که نسبت به تیمارهای 15 و30 مگاگرم در هکتار کود ,V1 V2 به ترتیب افزایشی در حدود 33,73 و50,84 درصدی را نشان داد (نمودار .(1
همچنین نتایج جدول 3 نشان میدهد که اثر ساده کاربرد رس اسمکتیت بر غلظت کادمیوم در شاخساره گیاه ذرت تاثیرمعنیدار داشته است. همانطور که در نمودار2 نشان داده شده، اضافه نمودن 30 گرم در کیلوگرم رس اسمکتیت به خاک سبب کاهش 27,18 درصدی غلظت کادمیوم نسبت به تیمار بدون رس گردید.
اثر ساده کاربرد تیمارهای کادمیوم بر غلظت کادمیوم در شاخساره ذرت نیز معنی دار بود (جدول .(3 همانطور که در نمودار شماره 3 دیده میشود بیشترین مقدار کادمیوم قابل عصارهگیری همراه با کاربرد 15 میلی گرم کادمیوم در کیلوگرم خاک مشاهده شد .(Cd15) کاربرد تیمار Cd15 نسبت به تیمارهای Cd10 و Cd5 به ترتیب باعث افزایش 25,62 و 92,53 درصدی کادمیوم در شاخساره ذرت شد (نمودار.(3
نمودار-3 اثر ساده کادمیوم بر غلظت کادمیوم در شاخساره گیاه ذرت (Cd0 )0، (Cd5 )5،(Cd10)10و (Cd15)15 میلیگرم کادمیوم در کیلوگرم خاک . (Cd0 )ND* قابل اندازه گیری با دستگاه جذب اتمی نبود.
-2-1-3 اثر برهمکنش کود ورمیکمپوست و رس اسمکتیت در شاخساره گیاه ذرت
نتایج جدول 3 حاکی از معنیدار بودن اثر برهمکنش کود ورمیکمپوست و رس اسمکتیت بر غلظت کادمیوم در شاخساره گیاه ذرت میباشد. بیشترین مقدار کادمیوم در شاخساره زمانی است که خاک فاقد کاربرد رس اسمکتیت و کود ورمیکمپوست میباشد. کاربرد تیمار V0S1 که فاقد کود ورمیکمپوست همراه با 30 گرم در کیلوگرم رس در خاک است نسبت بـه تیمـار V0S0 کاهشی در حدود 74,70 درصد درمیزان کادمیوم در شاخساره ذرت نشان داد(نمودار .(4 که دلیل احتمالی آن را می توان به دلیل اثر کاربرد رس اسمکتیت دانست. همینطور تیمار V1S1 نسبت به تیمارV1S0 در حدود 27,54 کاهش در غلظت کادمیوم در شاخساره ذرت داشت و نیز تیمار V2S1 نسبت به تیمار V2S0 در حدود 28,78 درصد کاهش غلظت کـادمیوم را نشان دادکه در اینجا نیز احتمالاً می توان به نقش کاربرد رس اسمکتیت در کاهش قابلیت دسترسی کادمیوم در خـاک و بـه دنبال آن کاهش غلظت کادمیوم در خاک دانست(نمودار.(4
نمودار-4 اثر برهمکنش کود ورمیکمپوست و رس اسمکتیت بر غلظت کادمیوم در شاخساره گیاه ذرت. V0،V1و V2به ترتیب شامل کاربرد0، 15 و30 مگاگرم در هکتار کود ورمیکمپوست و S0 و S1 به ترتیب تیمار بدون رس و تیمار همراه با 30گرم در کیلوگرم در خاک رس اسمکتیت میباشد.
