بخشی از مقاله
ارزیابی ریسک های پروژه های B.O.T و اثر آن بر پروژه های راهسازی
چکیده
در دو دهه گذشته اجرای پروژه های حمل ونقلی به روش ساخت، بهره برداری و انتقال [BOT] و مشتقات آن بعنوان یکی از روش های پذیرفته شده جهت مشارکت بخش خصوصی در توسعه پروژه های حمل و نقلی در سطح جهانی شناخته شده است و دولت ها نیز آنرا بعنوان روشی مناسب برای سرمایه گذاری و ساخت سریع پروژه های حمل و نقلی و استفاده بهینه از آن ها پذیرفته اند. مدیریت ریسک به معنی استفاده از مهارتهای افراد و یا گروه ها به منظور حصول اطمینان از شناسایی تمام ریسک ها، اندازه گیری و اجرای آنها در پروژه می باشد. در این مقاله ضمن معرفی کامل روش BOT و فرآیند مدیریت ریسک، به پیاده سازی و تخصیص این ریسک ها در این نوع پروژه ها به عوامل مربوطه پرداخته شده است. جهت این منظور از پرسشنامه استفاده شده و پس از جمع آوری آنها توسط نرم افزار Spss به تجزیه و تحلیل پاسخ ها شامل آنالیزهای نیکویی برازش، پایایی داده ها و آنالیز واریانس پرداخته شده و در نهایت ریسک های موردنظر پس از رتبه بندی توسط روش TOPSIS، به عوامل موثر در ایجاد اینگونه ریسک ها اختصاص داده شده و نتیجه گیری بعمل آمده است. البته لازم بذکر است که هر پروژه با توجه به خصوصیات خود و عاملی که به کمک آن ریسک را تجزیه و تحلیل می نماید، نتایج متفاوتی را که مختص به همان پروژه است را دنبال خواهد داشت و در حقیقت برای هر پروژه می توان فرایند مدیریت ریسک را پیاده نمود تا میزان تأثیرگذاری این پارامتر بر عملکرد پروژه را بتوان کاهش داد.
واژه های کلیدی: مدیریت ریسک، پروژه های راهسازی، BOT، خصوصی سازی
مقدمه
با توجه به تعدد و جایگاه ویژه پروژه های راهسازی در سطح کشور که بعنوان پروژه های زیربنایی شناخته می شوند و نقش آنها در توسعه اقتصادی کشور ضرورت توجه ویژه به این پروژه ها و انجام مطالعات پژوهشی در مورد آنها غیر قابل اجتناب است. تداوم رشد اقتصادی ایران مانند دیگر کشورهای درحال توسعه نیازمند ایجاد توسعه تأسیسات زیربنایی کشور است. هزینه های بسیار زیاد و مدت اجرای پروژه های راهسازی بعنوان یکی از زیربناها از یک سو و میزان منابع سرمایه گذاری دولتی از سوی دیگر بیانگر این واقعیت است که دستیابی به اهداف مورد نظر با اتکا به این موانع امکان پذیر نخواهد بود. دولت ها از جمله ایران برای رفع این مشکلات به بخش خصوصی روی آورده اند و آنها را برای حضور در پروژه های زیربنایی دعوت کرده اند. از همین رو در سالهای اخیر ضمن درک این واقعیت که منابع دولتی جوابگوی نیازهای کشور نیست، جهت دستیابی به توسعه پایدار اقتصادی از بخش خصوصی در توسعه طرح های زیربنایی استفاده شده است و سیاست خصوصی سازی و کاهش حجم دولت به عنوان یکی از سیاست های اصلی اقتصادی مورد توجه قرار کرفته است. در این روش بخش خصوصی وظیفه طراحی، ساخت، بهره برداری و تأمین مالی پروژه را بر عهده می گیرد. در مقابل دولت به او امتیاز بهره برداری را برای مدت معینی از پروژه می دهد تا بخش خصوصی با برداشت از درآمد پروژه (مانند عوارض راه، فروش برق نیروگاه و ...)، سرمایه ها و وام های گرفته شده را بازپرداخت کند، سود احتمالی را برداشت کرده و پس از منقضی شدن مدت امتیاز، تأسیسات را به دولت واگذار نماید. با اجرای پروژه به روش BOT دولت بخش عظیمی از ریسکهای مربوط به پروژه را به بخش خصوصی منتقل کرده و خود را از زیر بار سنگین مدیریت و هماهنگی های لازم رها می کند و می تواند توسعه تأسیسات زیربنایی خود را بدون اتکا به بودجه عمومی و یا تحمیل فشار و وام های خارجی دنبال کند (خزائنی، .(18 :1390
تعریف BOT
BOT حاکی از مدل یا ساختاری از عملکرد سازمان، بنیاد یا شرکت گفته می شود که از سرمایه گذاری خصوصی برای ایجاد و توسعه بخش های زیر بنایی، که بطور سنتی در انحصار بخش دولتی بوده است بهره می گیرد (فتح اله زاده، .(3 :1392 در روش ساخت، بهره برداری و انتقال، سرمایه گذار پروژه را از مرحله مطالعات بنیادین و پایه شروع کرده و پس از امکان سنجی و طراحی اولیه، طرح های تفصیلی و اجرایی را جهت اجرا تهیه می کند و پس انجام مراحل تهیه و ساخت کالا و قطعات، عملیات ساختمان و نصب را انجام داده وپروژه را راه اندازی می کند.
سرمایه گذار علاوه بر طراحی، ساخت و اجرای پروژه، مسئول تأمین مالی پروژه نیز هست. در نهایت در یک دوره 10 الی 15 ساله از پروژه بهره برداری کرده (زمان امتیاز) و براساس قرارداد منعقد شده با دولت میزبان در این دوره اصل و فرع خود را برداشت کرده و در پایان دوره امتیاز، بخش خصوصی پروژه را به میزبان انتقال می دهد که معمولاً قیمتی بابت آن پرداخت نمی شود (احمدی، .(4 :1385
در روش BOT نکاتی هستند که دولت در فرآیند پذیرش پیشنهادات به آنها حساس بوده و شرکت کنندگان در مناقصه باید به آنها توجه خاص نشان دهند و در مقابل تضمین هایی وجود دارند که بخش خصوصی برای حضور در پروژه BOT از دولت میزبان درخواست خواهد کرد و دولت برای آماده سازی محیط اقتصادی- سیاسی کشور باید آنها را مهیا کند (ابراهیم نژاد،.(3 :1391 بسیاری از کشورهای درحال توسعه با استفاده از روش BOT نسبت به اجرای پروژه های زیربنایی اقدام نموده اند.
روش BOT مانند دیگر روشهای خصوصی سازی متضمن افزایش هزینه خدمات عمومی است و می بایست عامه مردم برای پذیرش این افزایش هزینه در برابر افزایش کیفیت، با مفهوم و اقتضائات آن آشنا شوند (جبل عاملی، .(43 :1391
مدیریت ریسک و نقش آن در پروژه های راهسازی به روش BOT
مدیریت ریسک یک فرآیند سیستماتیک از شناسایی، تحلیل و پاسخ به ریسک های پروژه است و در آن احتمال و اثرات وقایع مثبت به حداکثر و اثرات و وقایع منفی به حداقل می رسد. در واقع مدیریت ریسک مجموعه فرآیندهای مورد نیاز برای شناسایی، تجزیه و تحلیل و واکنش در مقابل ریسک پروژه به منظور بیشینمه نمودن نتایج وقایع مثبت و کمینه نمودن پیامدهای وقایع ناگواراست. پروژه های راهسازی خصوصاً آنهایی که به روش BOTاجرا می شوند، عموماً با شرایط ریسک و خطرپذیری در کلیه مراحل مطالعات، طراحی، ساخت و بهره برداری مواجهند که باعث بوجود آمدن مشکلات بسیاری نظیر بالا رفتن هزینه ها، تأخیر در انجام پروژه و اتلاف منابع انسانی، مصالح و تجهیزات و ... می شود. شناسایی ریسک مهمترین مرحله مدیریت ریسک است که اساس برنامه ریزی و مدیریت ریسک می باشد. در این
مرحله با شناسایی ریسک ها و احتمال وقوع آنها جهت گیری مدیریت ریسک تعیین می شود (خزائنی، .(18 :1390
جمع بندی ریسک های شناسایی شده در پروژه های راهسازی به روش BOT
اگرچه جمع بندی مشخصه های ریسک پروژه های راهسازی به روش BOT کار مشکلی است، اما ریسک ها را از نظر اینکه بخش خصوصی توانایی کنترل آن را دارد یا اینکه خارج از حیطه کنترل او بوده و دولت می بایست آنها را مدیریت کند، به دو دسته اصلی ریسک های خارج از پروژه و ریسک های داخل پروژه تقسیم شده اند.
ریسک های خارج از پروژه
· ریسک های سیاسی
· ریسک های اقتصادی
· ریسک تأثیرات فرهنگی و اجتماعی
· ریسک بلایای طبیعی
ریسک های داخل پروژه
· ریسک های آماده سازی پروژه
· ریسک های مالی
· ریسک های طراحی
· ریسک های ساخت و ساز و تکمیل پروژه
· ریسک های بهره برداری
· ریسک های درآمد و بازار
· ریسک های سازمانی و مدیریت پروژه
·
تحلیل داده ها
پس از جمع آوری پرشنامه ها، انواع تحلیل های صورت گرفته با استفاده از نرم افزار (Spss Ver 14) عبارتند از:
آزمون نیکویی برازش
برای سنجش یکسانی پاسخ ها و عدم جهت گیری خاص نظرات پرسش شوندگان و در حقیقت برای بررسی کیفیت سوالات موجود در پرسشنامه از آزمون نیکویی برازش استفاده شده است.
