بخشی از مقاله
شناسایی ریسک های پروژه های راهسازی و ارائه راهکارهایی جهت کاهش آنها
چکیده
ریسک و مدیریت ریسک در چند سال اخیر به موضوعی حساس و ضروری برای سازمانها و خصوصا مدیران تبدیل شده است ، چرا که در یک محیط بی ثبات و نا مطمئن، هر لحطه می توان انتظار وقوع رخدادهای خارج از برنامه و غیرمنتظره را داشت. در این پژوهش، تعداد 24 ریسک از میان ریسکهای راهسازی که بیشترین تاثیر را بر پروژه داشته اند، براساس منبع و عامل بوجود آورنده ریسک، دسته بندی شدهاند. در انتهای با در نظر گرفتن اولویتها و منشاء ریسکهای راهسازی، راهکارهایی به منظور کاهش از آن ارائه شده است.
واژه های کلیدی: مدیریت ریسک پروژه ، ریسک
مقدمه
در کشور پهناور ایران با توجه به گستردگی و پراکندگی حوزههای استقراری جمعیت، ساخت و توسعه راههای زمینـی از اهمیـت و جایگاه ویژهای برخوردار است و به عنوان یکی از مهمترین زیرساختها محسوب میشود واضح است که حجم عظیم سرمایهی درگیر و زمان نسبتا طولانی اجرای پروژههای راهسازی به ویژه در مناطق کوهستانی با عوامل طبیعی خاص خود، همگی موید توجـه خـاص بـه این مقوله و انجام پژوهش کاربردی در زمینه راه و راهسازی میباشـد. وجـود ریسـک وعـدم قطعیـت در پـروژه موجـب کـاهش دقـت درتخمین مناسب اهداف شده و از کارایی پروژهها میکاهد. بنابراین شناخت ریسکهای پـروژه، کـاملاً ضـروری مـیباشـد. شناسـایی و طبقه بندی ریسکها، سختترین و مهمترین بخش از فرایند مدیریت ریسک است، زیرا در صورت عدم شناسایی، آن ریسک از تحلیلهای بعدی حذف شده ونمیتوان برنامهریزی مناسبی جهت پاسخ به آن انجام داد. نظرخبرگان و کارشناسان در شناسایی ریسکها مهمترین گام بشمار میآید. این پژوهش بدنبال شناسایی مهمترین ریسکهای پروژههای راهسازی کشور است و با شناسایی مهـمتـرین ریسـک-های موجود در پروژهها، می توان راهکارهای مفیدی را جهت کاهش یا حذف آنها ارائه نمود.
مروری بر ادبیات موضوع
مفهوم ریسک
ریسک از نظر تئوری به معنای احتمال انحراف از نیل به هدف مطلوب است. در تئوری ریسک اصطلاحاتی نظیـر عـدم قطعیـت یـا نامشخص بودن وضعیت و شرایط عدم اطمینان از آینده نیز هم ارز با اصطلاحات ریسک بـه کـار مـیرود. مفهـوم ریسـک ، در تئـوری احتمالات ریشه دارد و بالطبع از بخت آزمایی و شرطبندی نشات گرفته است. بطور کلی هر تلاش و هر حرکت بشری، ریسـکهـایی را در بر دارد. مفهوم ریسک میتواند به شکلهای مختلفی بیان شود. ریسک را بصورت زیر نیز تعریـف مـیکننـد: "رویـدادی نـامعین یـا موقعیتی که اگر اتفاق بیافتد بر هدف پروژه تاثیر مثبت یا منفی خواهد گذاشت. ریسک دلیلی دارد و در صورت اتفـاق نیـز تجربـهای از آن حاصل میشود." ( عوض خواه و محبی ، 1389، .(13
تعریف ریسک پروژه1
ریسک همان مشکل به وجود آمده است و این یک تعریف بسیار ساده از ریسک است و یا به عبارتی، سئوالی اسـت کـه یـک مـدیر پروژه با آن مواجه است "چه مشکلاتی پیش روی پروژه بوده و چگونه میشود آنرا حل کرد؟" ( عوض خواه و محبی ، 1389 ، .(14
ریسک پروژه میتواند دو رویداد کاملا متماز را پوشش دهد، یکی رویدادهای غیرقطعی که میتوان آنها را به خوبی تشـریح کـرد و دیگری شرایط عمومیتری که خیلی مشخص نبوده ولی میتوانند منجر به عدم قطعیت شوند. ( انجمن مدیریت پروژه آمریکا ، .(1388
مروری بر برخی کارهای انجام گرفته در شناسایی ریسکهای پروژه
شناسایی ریسکهای پروژه موضوع مطالعات زیادی بوده است. محققان مختلفی به مطالعه ایـن ریسـکهـا پرداختـهانـد و مدلهایی را برای تشخیص ریسکهای پروژه و نحوه طبقه بندی آنها ارائه دادهاند. از بین تحقیقات متعددی که بـه مطالعـه در این زمینه پرداختهاند، مهمترین آنها در ادامه آمده است.
ریسکهای شناسایی شده توسط اسمیت و مرنا :2 آنها ریسکها را به دو دسته کلی ، عمومی و پروژه تقسیم کردهانـد. دسـته اول آنهایی هستند که به نظر خارج از حیطه کنترل پروژه هستند و دومین دسته شامل ریسکهای پروژه هستند( طالقانی، 1390، .( 69
جدول (2-2) طبقه بندی ریسک ارائه شده اسمیت و مرنا
در نقد این دسته بندی کوماراسوامی3 اعتقاد دارد که بعضی از ریسکهای عمومی را نیـز اسپانسـر4 تحـت کنتـرل داشـته باشـد، بخصوص اگر دولت در پروژه سهیم باشد .
ریسکهای شناسایی شده توسط سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد : 5( UNIDO) ریسکهای پروژه در BOT را بـه دو دسته اصلی ریسکهای عمومی (کشوری) و ریسکهای پروژه تقسیم شده است . ریسکهای عمومی را ریسکهایی معرفی کرده که در ارتباط با محیط سیاسی، قانونی و اقتصادی دولت میزبان است و ریسکهایی را شامل می شود که سرمایهگذاران پروژه و بانیان کنتـرل کمی را روی آنها دارند و یا هیچ کنترلی روی آنها ندارند، این ریسکها به فاکتورهایی نظیر رشد اقتصادی کشور، محیط سیاسـی آن، مالیات، سیستم قانونی و تبدیل پول جاری وابسته است. ریسکهای پروژه که تا حدی توسط سرمایهگذاران قابل کنتـرل مـیباشـد. در این تقسیم بندی، ریسکهای عمومی به سه گروه سیاسی، اقتصادی و قانونی تقسیم شده است. همچنانکه ریسکهـای پـروژه براسـاس مراحل پیشرفت پروژه به سه گروه توسعه، ساخت و تکمیل و بهرهبرداری دسته بندی شدهاند( طالقانی، 1390 ، .( 70
ریسکهای شناسایی شده توسط بکر و مکنزی:6 بکر و مکنزی ریسکهای پروژههای راهسازی را در شش دسته عمده ریسکهای سیاسی، قانونی، اتمام ساخت، بهرهبرداری، مالی، درآمد و بازار تقسیم کردهاند.
مدل تحقیق
فرایند شناسایی ریسک فعالیتی پیوسته است که استمرار آن به سطح ریسکها و شرایط پروژه بسـتگی دارد. در مرحلـه شناسـایی مهمترین ریسک های پروژه های راهسازی، با اسـتفاده از روش دلفـی و مصـاحبه بـا کارشناسـان و متخصصـین مربوطـه ، تعـدادی از مهمترین ریسکهای تاثیرگذار بر این پروژه ها شناسایی شده اند . ریسک ها در اختیار خبرگان راهسـازی قـرار گرفـت و بـا اسـتفاده از نظرات آنان ، تعدادی از ریسک ها حذف و مواردی به ریسک ها افزوده گردیده است . اگرچه جمعبندی مشخصههای ریسک پروژههای راهسازی، کار دشواری است اما ریسکها را از نظر اینکه بخش خصوصی توانایی کنترل آن را دارد یا آنکه خارج از حیطه کنترل بـوده و دولت میبایست آنها را مدیریت کند، به دو دسته اصلی ریسکهای خارج پروژه و ریسکهای داخل پروژه تقسیم شـدهانـد. در حقیقـت این تقسیم بندی براساس منبع و عامل بوجود آورنده ریسک صورت گرفته است. عامل بوجود آورنـده ریسـکهـای خـارجی، خـارج از پروژه بوده و خود ناشی از عوامل متعدد است. بخشی از این ریسکها به شاخصهای کلان کشور بر میگردد. بخش خصوصی باید قبـل از تصمیم به شروع پروژه ، احتمال وقوع این ریسکها را بررسی کرده و با ارزیابی تاثیر هر کدام بر سرنوشت پروژه درمـورد انتخـاب آن
پروژه خاص تصمیم گیری کند. زیرا کنترل کمی روی آن داشته یا هیچ کنترلی روی آن ندارد. این ریسکها براساس محدوده ریسـک به پنج دسته سیاسی، اقتصادی ، قانونی، تاثیرات فرهنگی و اجتماعی و فورس ماژور تقسیم میشـوند. سـاختار شکسـت ریسـک هـای پروژههای راهسازی در جدول( ( 2 ارائه شده است. جهت پیشگیری و یا کاهش اثرات حاصل از این ریسکها، با بررسی منشـآهای ایجـاد ریسک در پروژههای راهسازی ، سعی شده است راهکارهایی جهت رفع مهمترین ریسکهای پروژههای راهسـازی مطـرح شـود. خلاصـه راهکارهای پیشنهادی کاهش مهمترین ریسکها ، به شرح جدول (3) میباشد.
جدول (2 )ساختاربندی ریسک های پروژههای راهسازی مناطق کوهستانی
جدول (3) راهکار کاهش یا اجتناب ریسکهای پروژههای راهسازی (به ترتیب نزولی)
