بخشی از مقاله
بهينه سازي فرآيند اجراي پروژه هاي راهسازي به روش B.O.T با نگرش مديريت ريسک
خلاصه
پروژه هاي راهسازي به دليل حجم بسيار بالاي منابع درگير و مرتبط با پروژه از اهميت ويژه اي برخوردارند، خصوصا اينکه کمبود منابع مالي جهت توسعه راهها باعث گسترش استفاده از روش B.O.T در اين بخش شده است و پروژه هاي B.O.T نيز حساسيت ها و پيچيدگي هاي خاص خود را دارند. اين تحقيق ضمن معرفي کامل روش B.O.T و فرآيند مديريت ريسک ، به پياده سازي و بکارگيري اين فرآيند در پروژه هاي راهسازي در محيط ايران مي پردازد. در اين تحقيق با توجه به گام هاي اصلي فرآيند مديريت ريسک ، با استفاده از مطالعات کتابخانه اي و تلفيق آن با پيمايش ميداني، ريسک هاي اين نوع پروژه ها شناسايي شده اند. سپس ريسک هاي شناسايي شده بصورت کيفي و با استفاده از جمع آوري آراي خبرگان تحليل و ارزيابي شده و اولويت بندي شده اند. در انتها نيز بر اساس ماهيت و درجه اهميت ريسک ها، پاسخ مناسب براي هر ريسک ارائه شده است .
کلمات کليدي: روش .B.O.T، مديريت ريسک ، بهينه سازي، پيمايش ميداني .
١. مقدمه
تداوم رشد اقتصادي ايران ، مانند ديگر کشورهاي در حال توسعه ، نيازمند ايجاد توسعه تاسيسات زيربنايي کشور است . به همين دليل ، سرمايه گذاري زيادي بر روي زيربناها انجام گرفته است . ولي در اين راه گلوگاه هايي مانع ساخت و گسترش اين تسهيلات مي شود. هزينه هاي بسيار زياد و مدت زمان اجراي پروژه هاي راهسازي از يک سو و ميزان منابع سرمايه گذاري دولتي از سوي ديگر بيانگر اين واقعيت است که دستيابي به اهداف مورد نظر با اتکا به اين منابع امکان پذيرنخواهد بود. دولت ها از جمله ايران براي رفع اين مشکلات به بخش خصوصي روي آورده اند.
يکي از متداول ترين و موفقيت آميزترين روش هاي مشارکت بخش دولتي و خصوصي در پروژه هاي زيربنايي، روش B.O.T است . در اين روش بخش خصوصي وظيفه طراحي، ساخت و بهره برداري پروژه را انجام مي دهد و تامين مالي پروژه را به عهده مي گيرد. در مقابل دولت به او امتياز بهره برداري را براي مدت معيني از پروژه مي دهد تا با برداشت از درآمد پروژه ( مانند عوارض راه ، و ... )، سرمايه ها و وام هاي گرفته شده را بازپرداخت کند، سود احتمالي را برداشت کرده و پس از منقضي شدن مدت امتياز، تاسيسات را به دولت واگذار نمايد.
با اجراي پروژه به روش B.O.T دولت بخش عظيمي از ريسک هاي مربوط به پروژه را به بخش خصوصي منتقل کرده ، خود را از زير بار سنگين مديريت و هماهنگي هاي لازم رها مي کند و مي تواند توسعه تاسيسات زيربنايي خود را بدون اتکا به بودجه عمومي و يا تحميل فشار و وامهاي خارجي دنبال کند. با اين روش سرمايه هاي بخش خصوصي جذب شده ، که در صورت موفقيت ، مي تواند موجب تشويق سرمايه گذاران خارجي براي حضور در بازار محلي گردد. در حين اجراي پروژه به بهترين نحو انتقال تکنولوژي صورت مي گيرد، مهم تر آن که مديريت بخش خصوصي بر پروژه هاي عمومي، موجب رشد کيفيت مديريت و بهره وري پروژه مي گردد [ ٩ ] .
به همين دليل دولت ايران پروژه هاي زيادي را براي اجرا به اين روش پيشنهاد کرده است . ولي بايد توجه داشت که با وجود تمامي مزايايي که براي روش B.O.T مي توان برشمرد، اين روش يک راه حل براي تمامي پروژه ها نيست و شرايط پيش نيازي را طلب مي کند تا بتواند موفق گردد. در حقيقت راهبري صحيح اين پروژه ها مستلزم پياده سازي نظام مديريت پروژه است تا اهداف ، هزينه ، زمان و کيفيت پروژه ها را با موفقيت فراهم سازد[ ١ ] . مديريت ريسک به عنوان يکي از بسترهاي لازم جهت موفقيت اين نوع پروژه ها، فرآيندي است که شناخت ، تحليل و کنترل ريسک هاي متوجه يک پروژه را امکان پذيرمي سازد. به کارگيري مناسب و موفق اين فرايند احتمال تحقق توام با موفقيت اهداف عملکردي، کيفيتي، زماني و هزينه اي پروژه را فراهم مي کند [ ٩ ] .
به طور خلاصه لزوم توجه به استفاده از مديريت ريسک در پروژه هاي آزادراهي که به روش B.O. T اجرا مي شوند، عبارتند از :
•بزرگ بودن پروژه هاي آزادراهي ازجنبه هاي حجم عمليات اجرايي و ظرفيت پروژه .
•نياز به سرمايه گذاري گسترده در پروژه هاي آزادراهي و محدوديت منابع مالي دولتي و داخلي .
•مشارکت مالي سرمايه گذاران خارجي در پروژه هاي آزادراهي .
• تاثير گسترده ي توسعه ي راهها به عنوان زيرساخت توسعه در مناسبات بين المللي و توسعه ي اقتصادي .
•حضورگسترده ي منابع انساني، تجهيزات و ماشين آلات در اين پروژه ها و مشکلات متعدد مديريت آنها.
•دوره ي زماني طولاني پروژه ها ( دوره ي اجرا و بهره برداري ).
•اثرات زيانبار اقتصادي ناشي از عدم پيشرفت مناسب پروژه ها ( از نظر زماني، هزينه اي وکيفيتي ) و يا حتي شکست در پروژه ها به دليل عدم شناسايي ريسک ها و يا تخصيص ناعادلانه ي ريسک .
هدف اين تحقيق شناسايي ريسک هاي پروژه و مديريت آنها است ، که باعث مي شود زمان اجرا و هزينه هاي پروژه ها به حداقل ممکن کاهش يابد و بخش خصوصي ضمن تمايل بيشتر به سرمايه گذاري، در مدت زمان کوتاه تر و با هزينه کمتري پروژه را احداث نموده و به بهره برداري رساند. اين موضوع خود باعث تاثيرات رواني و اجتماعي بيشتري براي ترغيب پيمانکاران ديگر جهت سرمايه گذاري در اين پروژه ها در محيط کشور خواهد شد. اين تحقيق با تدوين و توسعه مفاهيم مديريت ريسک در پروژه هاي B.O.T و با مطالعه موردي پروژه هاي راهسازي الگويي را جهت بکارگيري فرآيند مديريت ريسک در اينگونه پروژه ها ارائه مي نمايد.
٢. شناخت B.O.T
اصطلاح B.O.T از اوايل دهه ١٩٨٠ يعني هنگامي که ترکيه اعطاي امتياز چند نيروگاه را به مناقصه گذاشت به رسانه هاي ملي راه يافت . استفاده از اين تکنيک به ويژه در مورد تأسيسات زيربنائي بتدريج توسعه يافت به طوري که هم اکنون اين روش در کشورهاي در حال توسعه مقبوليت زيادي يافته است [٩]. اين روش به عنوان سيستم اجراي پروژه و سرمايه گذاري بخش خصوصي در حالي مورد توجه متخصصان وکارشناسان قرارگرفته است که دولت جمهوري اسلامي ايران براساس بند ب ماده واحده ٣٩ و ماده ٩١١ قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه کشور موظف است نظام فني و اجرايي مصوب ٩٩٣١ را با رويکردهاي نتيجه گرا و کنترل هر سه عامل هزينه و زمان و کيفيت در اجراي پروژه ، تا سال سوم برنامه اصلاح و از سال چهارم به مورد اجرا گذارد و روش هاي اجرايي « تامين منابع مالي، ساخت ، بهره برداري و واگذاري » ، « تامين منابع مالي، ساخت و بهره برداري » ، « طرح و ساخت کليد در دست » و يا « ساخت ، بهره برداري و مالکيت » را با پيش بيني تضمين هاي کافي بکار گيرد و همچنين مجاز به تامين و تضمين منابع مالي از بازارهاي سرمايه گذاري و در قالب قراردادهاي تامين مالي پروژه ها و يا مشارکت در آنها شده است [ ٤ ] .
در روش ساخت ، بهره برداري، انتقال ، سرمايه گذار پروژه را از مرحله مطالعات بنيادين و پايه شروع کرده و پس از امکان سنجي و طراحي اوليه ، طرح هاي تفصيلي و اجرايي را جهت اجرا تهيه مي کند و پس از انجام مراحل تهيه و ساخت کالا و قطعات ، عمليات ساختمان و نصب را انجام داده و پروژه را راه اندازي مي کند. سرمايه گذار علاوه بر طراحي، ساخت و اجراي پروژه ، مسئول تأمين مالي پروژه نيز هست . در نهايت در يک دوره ١٠ الي ١٥ ساله از پروژه بهره برداري کرده و اصل و فرع خود را برداشت کرده و در پايان دوره امتياز، پروژه را به دولت ميزبان انتقال مي دهد. تأمين مالي پروژه ، کليد اصلي در تعريف و تشخيص يک قرارداد B.O.T و سنگ بناي اين رويکرد است ؛ روش B.O.T روشي است که تامين مالي براساس تعهدات پروژه است و بازپرداخت هزينه ها از محل بهره برداري از پروژه تامين مي شود. در هر پروژه B.O.T، پنج عامل اصلي دولت ميزبان ( دولت )، شرکت پروژه ، سرمايه گذاران ( وام دهندگان - بانيان )، پيمانکار و بهره بردار را مي توان تشخيص داد.
٣. مراحل مختلف راه اندازي و انجام يک پروژه B.O.T
مراحل عمومي راه اندازي و اجراي يک پروژه B.O.T را مي توان به صورت جدول ٩ خلاصه کرد [ ١ ] .
٤. فرآيند مديريت ريسک
هدف مديريت ريسک را مي توان به طور کلي جمع آوري، دسته بندي، تجزيه و تحليل اطلاعات در رابطه با خطرات ايستا به منظور برنامه ريزي و سازماندهي موثر منابع مورد نياز براي بازسازي و ايجاد تعادل مالي در توان عملياتي موسسه يا سازمان پس از وقوع خسارت دانست .
طبق تعاريفي که در استانداردها آمده است ، مديريت ريسک به صورت زير تعريف مي شود:
« مجموعه فرآيند هاي مورد نياز براي شناسايي، تجزيه و تحليل و واکنش در مقابل ريسک پروژه به منظور بيشينه نمودن نتايج وقايع مثبت و کمينه نمودن پيامد هاي وقايع ناگوار است » [ ٩ ] .
دستيابي به اهداف مديريت ريسک مستلزم طي مراحلي است که آن را فرآيند تصميم گيري در مديريت ريسک مي نامند. راهنماي پيکره دانش مديريت پروژه يا استاندارد PMBOK براي مديريت ريسک شش مرحله برنامه ريزي و مديريت ريسک ، شناساسايي ريسک ، تجزيه و تحليل کيفي ريسک ، تجزيه و تحليل کمي ريسک ، پاسخ به ريسک و کنترل و پايش نتايج پاسخ به ريسک را بيان کرده است [ ٩ ].
١.٤ شناسايي ريسک هاي خاص پروژه هاي B.O.T
شناسايي ريسک مهمترين مرحله مديريت ريسک است که اساس برنامه ريزي و مديريت ريسک مي باشد. در اين مرحله با شناسايي ريسک ها و احتمال وقوع آنها جهت گيري مديريت ريسک تعيين مي شود. در اين مرحله کليه خطرات که به طور بالقوه شرکت پروژه را تهديد مي کنند شناسايي مي شود. بسته به اندازه و تنوع پروژه بانک اطلاعاتي ريسک به وجود مي آيد. شناسايي ريسک نيازمند درک صحيح از ماموريت پروژه و اهداف مورد نظر مالکان ، حمايت کنندگان و دست اندرکاران اصلي پروژه مي باشد [ ٩ ] .
با توجه به اينکه مطالعات نسبتاً جامعي در زمينه شناسايي ريسک در پروژه هاي B.O.T در دنيا انجام گرفته است ، در بخش شناسايي ريسک بطور عمده به اين مطالعات استناد شده است . براي اينکه ريسک ها متناسب با شرايط محيط ايران بوده و از سازگاري لازم برخوردار باشد، از ابزار چک ليست براي بومي سازي و تکميل ريسک ها استفاده شده است . در حقيقت شناسايي ريسک با تلفيقي از مطالعات کتابخانه اي و پيمايش ميداني صورت گرفته است . ريسک ها از نظر اينکه بخش خصوصي توانايي کنترل آن را دارد يا آنکه خارج از حيطه کنترل او بوده و دولت مي بايست آنها را مديريت کند، مطابق جدول ١ به دو دسته اصلي ريسک هاي خارج پروژه و ريسک هاي داخل پروژه تقسيم شده اند.
جدول ٢ ريسک هاي خاص پروژه هاي B.O.T
