بخشی از مقاله
ارزیابی شدت بیابانزایی منطقه کاشان از منظر معیار خاك
چکیده
خاك بعنوان منبع تولید مواد غذایی و صنعتی، تحت تاثیر پنج عامل خاكساز تشکیل میشـود. این عاملها عبارتند از آب و هوا، پوشش گیاهی، مواد مادري، پستی و بلندي و زمان. در کشـور ما این قشر بسیار با ارزش و حیاتی که براي تشکیل هر سانتیمتر آن گاهی قـرنهـا وقـت لازم است در حال تخریب میباشد. جهت ارزیابی و تهیه نقشـه وضـعیت تخریـب خـاك در منطقـه کاشان تحقیقی به صورت موردي انجام گرفت. بدین منظور هفت پارامتر بافت خـاك، ضـخامت خاك، زهکشی، شیب، جنس سازند، زمینشناسی، شوري و قلیائیت بـه عنـوان عوامـل کلیـدي تخریب خاك در نظر گرفته شد. براي بررسیاین شاخص ها سعی گردید مطالعات نسبتاً کاملی در زمینه خاكشناسی در منطقه صورت گیرد. سپس به هر لایه بر اساس تـاثیر آن در تخریـب خاك با توجه به شرایط منطقه و مطالعهات میدانی، وزنی بین 1 تا 2 داده شـد، بـه طـوري کـه ارزش 1 بهترین و ارزش 2 بدترین وزن بود. با توجه به وزندهی انجام شده براي هر پارامتر یک نقشه تهیه گردید و در نهایت نقشه کیفیت خاك از میانگین هندسی پارامترهايهاي مذکور بـه دست آمد. نتایج این تحقیق نشان میدهدکه 50/86 درصد از کل منطقه کاشان در کلاس کـم و ناچیز بیابانزایی قرار دارد و 49/14 درصد از کل منطقه در کلاس متوسـط قـرار دارد و آثـار تخریب خاك به صورت عینی در این مناطق قابل مشاهده است. همچنین تجزیه و تحلیل انجام شده بر روي متوسط وزنی ارزشهاي کمی عوامل موثر در تخریب خاك نشان مـیدهـد کـه در منطقه مورد مطالعه درصد سنگریزه تحتالارضی بیشترین نقش را در تخریب خاك دارد.
واژگان کلیدي: خاك، تخریب خاك، شاخص، میانگین هندسی، کاشان.
مقدمه
منابع طبیعی براي هر جامعه نعمت و ثروت عظیمی بوده و استفاده صحیح از ایـن منـابع باعـث استقلال غذایی آن کشور می گردد. با توجه به میزان رشد جمعیت جهـان و افـزایش روز افـزون نیازهاي بشري و متعاقب آن استفاده مفرط از منابع طبیعی، هرساله شاهد تخریب هرچه بیشتر
این منابع هستیم. به طوریکه اراضی وسیعی در بیش از صد کشور خشک و نیمه خشک، تحـت تاثیر پیآمدهاي تخریب اراضی ناشی از تغییـرات عوامـل طبیعـی و فعالیـتهـاي انسـانی نظیـر کشاورزي و استفاده بی رویه از زمین قرار گرفته و به سرزمینهاي بی حاصـل و بیابـانی تبـدیل شدهاند (زهتابیان و همکاران .(1384
اهمیت جهانی تخریب اراضی و گسترش شوري، بیشتر در جنبه اقتصادي آن نهفته اسـت. ولـی هنوز به این جنبـه ي مهـم توجـه کـافی نشـده اسـت. اقتصـاددانان منـابع جهـانی بـه تـازگی دریافتهاندکه اگرچه سرمایه منابع طبیعی فعلا به عنوان کالایی نسبتا مجانی بحساب مـیآیـ د و به ندرت در معادلههاي هزینه – فایده منظور می شود، ولی بشر نمی تواند همینطور بیمهابا بـه مصرف آن ادامه دهد. با این حال منطق حکم میکند که جمعیت رو به رشد جهان نمیتواند تـا حد فرسودگی کامل خاك به تخریب آن ادامه دهد. بنابراین شناخت و آگاهی از عوامل تخریـب خاك ضروري به نظر میرسد.
تخریب خاك یکی از مهمترین فرآیندهاي بیابان زایی در مناطق خشک و نیمهخشـک محسـوب می شود که در مدلهاي مختلف بیابان زایی به وفور مورده اسـتفاده قـرار مـیگیـرد(زهتابیـان و همکاران .(1384 تاکنون مطالعات گستردهاي در این رابطه در نقاط مختلف جهان و ایران انجام شده است که به برخی از آنها به شرح زیر میباشد:
ارزیابی تخریب اراضی در منطقه جنوب آسیا که توسط کارشناسان فائو و یونپ در طـی هشـت سال در دهه 1990 در چند کشور آسایی و در دو منطقه اقلیمی خشک و مرطوب انجام شد که طی آن فرآیندهاي فرسایش آبی، بادي، ماندابی شدن، حاصل خیزي خاك، شـور شـدن و افـت آب زیرزمینی در چهار کلاس شدت بیابان زایی کم، متوسط، زیاد و بسیار زیاد مورد بررسی قرار گرفتند FAO-UNEP)، .(1990
تهیه نقشه بیابان زایی یونان (2001) که توسـط کمیتـه ملـی مقابلـه بـا بیابـانزایـی یونـان در دانشکده کشاورزي آتن صورت گرفت. پارامترهاي استفاده شده عبـارت بودنـد از بافـت خـاك، قطعات سنگی و سنگریزهاي و صخرهاي، عمق خاك، زهکشی، شیب، شاخص خشکی، پتانسـیل فرسایشی، مقاومت به خشکی، پوشش گیاهی، نوع و شدت کاربري مورد بررسـی قـرار گرفتنـد
European Commission) و Kosmas، .(1999
روش طبقه بندي نوع و شدت بیابـان زایـی اراضـی در ایـران (1374) کـه توسـط اختصاصـی و مهاجري انجام گردید که در طی آن سطحی بالغ بر 10 میلیـون هکتـار از اراضـی ایـران مـورد بررسی قرار گرفت (اختصاصی و مهاجر .(1374
در روش پیشنهاي شاخصها و زیرشاخصهایی جهت تعیین وضعیت فعلی شدت بیابانزایـی بـا
تاکید بر تخریب خاك در نظر گرفته شده است.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه با وسعت حدود913/83 کیلومتر مربع در فاصله 240 کیلومتري شهرسـتان تهران و در موقعیت جغرافیـایی 35"َ6ْ51 تـا 5"َ33ْ51 طـول شـرقی و 34"َ52ْ33 تـا 3"َ20ْ34 عرض شمالی قرار گرفته است. ایـن عرصـه از نظـر تقسـیم بنـدي سیاسـی_اداري کشور بخشی از شهرستان کاشان از توابع استان اصفهان است.
در این تحقیق جهت بررسی وضعیت تخریب خاك و ارائه نقشه تخریب خاك در منطقه کاشـان از روش مدالوس استفاده گردید. ابتدا از آنجا که پارهاي از معیارها و شاخصهـاي ایـن مـدل بـا شرایط منطقه انطباق نداشت شاخصهاي این مدل مـورد بـازبینی قـرار گرفتـه و بـا توجـه بـه شرایط منطقه مطالعاتی و همچنین مطالعـات قبلـی از جملـه شـاخصهـاي مـورد اسـتفاده در مدلICD1 تعدیل و اصلاح گردیدند به طوري که هفت شاخص بـا توجـه بـه شـرایط منطقـه و هدف تحقیق به عنوان شاخصهاي کلیدي و تاثیر گذار در بیابان زایی بـراي رسـیدن بـه نقشـه مناطق حساس به بیابان زایی تعریف شد که در ادامه به آن پرداخته می شود. این هفت شـاخص عبارتند از: نسبت جذب سدیم، هدایت الکتریکی، جنس سازند زمین شناسی، شـیب، زهکشـی، ضخامت خاك و بافت خاك میباشد.
در مرحله بعد به هر شاخص بر اساس تاثیر آن در بیابانزایی با توجه به بررسی منـابع و اسـتناد به کار سایر محققین و با توجه به شرایط منطقه، وزنی بین 1 تا 2 داده شد و نحوه وزندهی بـه صورت خطی و نسبت برابر بود؛ به طوري که ارزش 1 بهترین و ارزش 2 بدترین وزن بوده است. نحوه امتیازدهی به شاخص ها در جداول 1 آمده است. در نهایت براي هر شـاخص بـا توجـه بـه وزن دهی انجام شده یک نقشه تهیه گردید. و سپس بـه کمـک سیسـتم اطلاعـات جغرافیـایی2 عملیات ارزیابی و تهیه نقشه بیابانزایی انجام شد (زهتابیان و همکاران 1384 و .(1386
لازم به ذکر است در ایـن مـدل بـر خـلاف سـایر مـدلهـاي ارائـه شـده کـه امتیـازدهی در رخسارههاي ژئومرفولوژي صورت میگیرد، امتیازدهی تک تک شاخصها در کل منطقه صـورت گرفت و در مواردي که امکان امتیازدهی در کل منطقه با مشکلات زیادي روبـرو مـیشـد ابتـدا وزن دهی در واحدهاي کاري (رخسارههاي ژئومرفولوژيصورت) گرفت و بعداً با اسـتفاده از نـرم افزار ILWIS به کل منطقه تعمیم داده شد.
1 Iranian Classification of Deserttification (Ekhtesasi & Mohajer) 2 Geographical Information System
)1/7نسبت جذب سدیم×هدایت الکتریکی×جنس سازند زمین شناسی × شیب × زهکشی × ضخامت خاك ×بافت خاك) = معیار خاك
در این روش هر معیار از میانگین هندسی شاخصهاي خود طبق فرمول زیر بدست میآید:
Index X (Layer 1).(layer 2)...(Layer n)1/ n (1)
که در آن:
:Index-x معیار مورد نظر، :Layer شاخصهاي معیار تخریب خاك، :n تعداد شاخصها بنابراین هفت نقشه وضعیـت شاخص ها به دست آمد که این نقشه ها براي مطالعه کیفیت هر معیار و تاثیر آنها در تخریب خاك میتواند به کار روند و در نهایت نقشه نهایی که نشان دهنده وضعیت تخریب خاك در منطقه میباشد از میانگین هندسی معیارهاي مذکور بر اساس فرمول زیر بدست آمد:
