بخشی از مقاله
چکیده
شناخت بهتر بیابانها و شناخت عوامل و پدیده های مختلف موثر در بیابانزائی و نیز نحوه جلوگیری از گسترش بیابانها
مستلزم شناخت، مطالعه و دقت نظر در اکوسیستم این قبیل مناطق و گرفتن الگو از خود آنها جهت مدیریت و احیاء آن می باشد، در این میان استفاده از تکنیک های مهار بیابانزایی تلاشی در جهت جلوگیری از گسترش این مناطق و نیز پیشبرد این مناطق برای رسیدن به توسعه ای پایدار می باشد.به نحوی کهامروزه مسائل مربوط به بیابان و خصوصاً گسترش بیابان و کویر یکی از مهمترین مسائل سیاسی ـ اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی است. موقعی که یک مکانی بیابان می شود یعنی از لحاظ اقتصادی ( کشاورزی و دامپروری) ارزش چندانی ندارد و مردم این مکان ناچارند به مناطق دیگر مهاجرت کنند پس می توان گفت کویر و بیابان یک مسئله بزرگ اجتماعی است زیرا زندگی و سرنوشت مناطق مورد تهدید را به مخاطره می اندازد و موجبات مهاجرت آنها را فراهم می آورد. مهاجرت وسیع و بی رویه خود به خود باعث بوجود آمدن مسائل بی شماری در امور اجتماعی و سیاسی می گردد. پس بیابان زدایی مساله ای جهانی بوده و تنها به مناطق جغرافیایی خاص محدود نمی باشد. درعین حال جمهوری اسلامی ایران فعالانه با کشورهای متاثر از این فرآیند و آژانس های علاقمند به همکاری های دو جانبه، همکاری نموده است. این خود نشان دهنده تعهدات ایران در زمینه های مذکور و نیز در زمینه ائتلاف جهانی علیه فروسائی زیست محیطی بالاخص بیابان زدایی می باشد.
واژگان کلیدی: تکنیک ها، بیابانزدایی،توسعه پایدار،مدیریت
مقدمه
تاریخ طولانی استفاده انسان از زمین موجب گردیده در بسیاری موارد نتوان عوامل طبیعی و انسـانی را در بررسـی مسـائل مربوط به بیابان عملاً از یکدیگر متمایز نمود، همچنین به دلیل نبودن ارقام مشخصی که تا حدی بخاطر اختلاف عقیده زیـادی که در تعاریف بیابان وجود دارد، مشخص نمودن وسعت بیابانهای ایران نیز مشکل است،گونیلی(.(1369 ولـی آنطـور کـه منـابع اطلاعاتی نشان می دهد، بیابانهای ایران دارای وسعت قابل ملاحظه ای است که به دلیل عواملی چون چرای مفرط و بـی رویـه
1 عضو هیئت علمی دانشکده کویرشناسی دانشگاه سمنان Email: m_kianian@sun.semnan.ac.ir
2 دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت مناطق بیابانی دانشگاه یزد Email: cheshmberahfateme@stu.yazd.ac.ir
1
دام و گسترش زراعت دیم، در حال پیشروی است. این شرایط را که منجر به برهنگی سطح بیابان از جمله بیابـان لـوت و فـرار زندگی از داخل و پیشروی آن بسوی کناره های آن خواه به صورت چادر نشینی و یا تشکیل دهات شده اسـت بایـد در عوامـل زمین شناسی جستجو نمود،معتمد(.(1353 اگر چه برخی دیگر با استناد به منابع و مدارکتاریخیِتخریب جنگل ها و پوشـش گیاهی را در طول زمان سبب توسعه بیابان های ایران می دانند روشن ترین مثال را می تـوان در کـاهش سـطح جنگـل هـای شمال کشور از 18 میلیون هکتار به 12 میلیون در سی سال گذشته بیان کرد پس می توان قبول کرد کـه وضـعیت بیابانهـای ایران از ابتدا به این صورت نبوده است به طوری که کارشناسان منابع طبیعی و صاحب نظران شدت تخریب و بیابـانی شـدن را یــک درصــد ســطح کشــور مــی داننــد از ایــن نظــر هــر ســال حــدود 1.650.000 هکتــار بــر وســعت بیابانهــا افــزوده مــی شود،قبادیان(.(1364 به این ترتیب هر ساله سطح وسیعی از مراتع و اراضی کشاورزی را از دست می دهیم به عبارتی در غالـب نقاط کشور، کشاورزی ما دائماً در معرض تهدید بیابانی شدن می باشد و متاسفانه اثـرات ایـن تهـاجم را در گذشـته و حـال در
جای ، جای کشور می توان مشاهده نمود و این خطر زندگی همه را تهدید می کند .حتی آنهایی کـه در بهتـرین شـرایط آب و هوایی زندگی می کنند به طورغیر مستقیم با آن روبرو هستند خصوصاً اینکـه بـیش از 80 درصـد از سـطح کشـور را منـاطق خشک و نیمه خشک در بر گرفته و بر اساس بر آورده های به عمل آمده حدود 20 درصد از سطح کشـور یعنـی بـیش از 32.5 میلیون هکتار را نیز اراضی بیابانی و کویری تشکیل می دهند .اعتقاد بر این اسـت کـه در هنگـام تخریـب منـابع طبیعـی بایـد ردپایی از ناآگاهیها و دخالتهای بی مورد انسان را جستجو کرد و با دخالت انسان اثر شـرایط سـخت آب و هـوایی نیـز در کنـار فعالیتهای سوء و غلط او شدت می یابد. در میان اقدامات ناهنجار انسان می توان بهره برداری بی رویه کشاورزی بوسـیله شـخم در اراضی شیب دار و در جهت شیب، تک کشتی بویژه غلات و اغلب با شیوه ای که خاک در طی یک دوره از سال عریان اسـت (آیش )، چرای بی رویه دام، بزیر کشت بردن مراتع و قطع درختان و درختچه ها و بوته هـا (کـه بـه طـور طبیعـی تکثیـر مـی شوند)برای تهیه سوخت های خانگی را مشخص نمود. وضعیت اخیر بسیار حاد است. در اثر چرای بیرویـه و قطـع رسـتنی هـا، زمینهای لگدمال شده توسط جانوارن، لخت و عریان شده و با فرسایش آبی و بادی مواجه می گردند و در یک کـلام آثـار سـوء بیابان زایی پدیدار می شود. این نوع بیابان زایی سریعتر از بیابان زایی است که با تغییرات آب و هوایی رخ می دهد. یکی دیگـر از شیوه های بهره برداری غلط از زمین، تبدیل مراتع به زمین های زراعی بویژه کشت دیم است. حد کشت دیم با بارش سـالانه بیش از 250 میلی متر تعیین می شود و حتی با توجه به خشکسالیها میانگین بارش سالانه باید 350 میلی متر و بیشـتر از آن باشد از این رو مناطقی که از این حد کمتر بارندگی دارند، بزیر کشت بردن آنها از نقطه نظر علمی نادرست است.
تجارب ایران در امر بیابان زدایی
فلات مرکزی ایران یکی از معروفترین مناطق خشک جهان محسوب می شود. این کشـور بـا مسـاحت 165 میلیـون کیلـو مترمربع در جنوب غربی آسیا و در نوار خشک جهان قرار گرفته است. %80 از کل سرزمین ایران ازآب و هوای خشـک و نیمـه خشک برخورداراست و به این ترتیب در معرض خطر فرآیند پیشروی بیابـان هـا قـرار دارد. میـانگین سـالانه ریـزش بـاران در بیابانهای ایران کمتر از 50 میلیمتر می باشد این در حالیست که همین میزان در مورد کل کشور به 320 میلیمتر در سال بالغ می شودبیابانها و مناطق بیابانی بر روی هم 34 میلیون هکتار از اراضی ایران را به خود اختصاص می دهند و 12 میلیون هکتـار نیز ماسه ای بوده و یا از شن و ریگ روان پوشیده شده است.علیـرغم اینکـه عوامـل زیسـت محیطـی، تغییـرات آب و هـوایی و کمبود بارش کافی نقشی به سزا در فروسایی زمین و پیشروی بیابان ها دارند، در برخی از موارد فعالیتهای انسانی را نیز باید در زمره این گروه قرارداد. فرآیندهای فروسایی زمین و پیشروی بیابانها در ایران در دهه های اخیر بـه دلیـل عوامـل ذیـل تسـریع گردیده است:
.1جمعیت ایران در ظرف 20 سال گذشته دو برابر شده است. در همین راستا نیاز به محصولات کشاورزی و فـرآورده هـای روستایی مردم را مجبور به استفاده از زمین نموده است تابدون توجه به پتانسیل و میزان حاصلخیزی جنگلها و مراتع آنها را به زمین های زراعی تبدیل نمایند.
2
2. چرای بیش از حد دامها در مراتع و استفاده بی رویه از این مناطق بسیار شایع است.
3. استفاده بی رویه از چوب درختان و گیاهان برای مصارف خانگی نظیر پخت و پـز و سیسـتم حرارتـی منـازل بـه همـراه استفاده بی رویه از منابع آبی راه را بیشتر به سوی فروسائی زمین فراهم می نماید.
4. آوارگان به دلیل برطرف کردن نیازهای خود در زمینه های تـامین سـوخت، کشـاورزی و پـرورش گیاهـان در فروسـایی حدود2.1 میلیون هکتار از اراضی منابع طبیعی سهیم بوده اند.
مواد و روش
در محافل و مجامع مختلف، ایران همواره بهعنوان کشوری موفق در امر مهار بیابان زایی و تثبیت شنهای روان بشـمار مـی رود. این امر مرهون تلاش و پشتکار محققین، کارشناسان و دست اندرکاران در این امر می باشد . اما جسارتا باید به ایـن نکتـه اذعان کرد که به رغم تلاشهای صورت گرفته، متاسفانه راهکارهای تحقیقاتی و اجرایی و نتایج ارزشمند آن برای استفاده و ارایه بعنوان یک فناوری در بسیاری از موارد بهصورت مدون دیده نمی شود. کشورهای دیگری مثل چین که با مشکل بیابان و بیابان زایی مواجه هستند و کارهای خوبی نیز در این زمینه انجام داده اند، به دلیل ارایه همین راهکارها بصورت مدون و علمـی خـود را بهعنوان کشوری صاحب فناوری در زمینه مدیریت بیابان و مهار بیابان زایی به جهانیان شناسـانده انـد. از آنجـا کـه معرفـی، انتقال و تبادل این دانش فنی بین کشوری می تواند در بهبود و ارتقاء روشهای بهینه کنترل بیابـان زایـی مـوثر باشـد، در ایـن مقاله روشهای مدیریتی و فناوریهای بکار گرفته شده در کشور چین در این حوزه برای دست اندرکاران بیابان زدایـی کشـورمان معرفی می شود، باشد که ارایه آن تجربیات بتواند تعامل علمی کاراتری را در بین بخش های سـه گانـه اجرایـی، تحقیقـاتی و آموزشی مرتبط با بیابان در درون کشور بوجود آورد.
روش های جامع کنترل بیابان
اصل وحدت اکولوژیک: کنترل بیابان در کشور چین براساس اصل وحدت نتایج اکولوژیک و فواید اقتصادی اراضی با توجـه به ویژگیهای منابع طبیعی و مسایل اجتماعی-اقتصادی صورت می گیرد (یا سعی می شود که اینگونـه باشـد). بطـور مثـال در راستای تغییر محیط اکولوژیک و توسعه تولیدات کشاورزی، اصل تنظیم نسبت اراضی (طرحهای یکپارچه) باید در نظـر گرفتـه شود و نسبت های استفاده از زمین برای اهداف کشت و زرع، دامپروری، چراگاه و امثال آن معین شود. در منـاطقی کـه بیابـان زایی صورت گرفته با رعایت اجرای صحیح این موضوع فرایند بیابانی شدن زمین متوقف شده و وضعیت اقتصادی و اکولـوژیکی منطقه بهبود یافته است،خسروشاهی(.(1384
اصلاح روش تامین انرژی در مناطق مستعد بیابان زایی: در مناطق خشک و نیمه خشک چین برای تامین انرژی گرمایی و سرمایی بطور وسیعی از انرژی خورشیدی و در برخی موارد از انرژی بادی استفاده می شود. قسمت اعظم نیازمندیهای شـهری نیز از طریق انرژی خورشیدی تامین می شود. این مسئله یکی از اقدامات مهـم بـرای بهبـود محـیط اکولوژیـک، کـاهش قطـع درختان ، تامین علوفه و کنترل بیابان زایی است. در مجموع می توان گفت حل مشکل انرژی در نواحی روستایی((4 مواجـه بـا پدیده بیابان زایی از طریق کنترل مصرف منابع انرژی موجود و توسعه منابع جدید انرژی ، در خاتمه بخشیدن به قطع درختـان و تخریب پوشش گیاهی موثر بوده و انجام این دو ، تضمینی برای اصلاح تعادل اکولوژیک و کنترل گسـترش بیابـان زایـی مـی باشد. در مناطق شیب داری که گاها کشاورزی دیم صورت می گیرد باید اراضی الزاما بصورت تـراس بنـدی شـده و بـر اسـاس اصول علمی استوار باشد.در بسیاری از روستاها وسیله ای شبیه آنتن ماهواره وجود دارد که برای جوش آوردن آب برای مصارف گوناگون از آن استفاده می شود.. این بشقاب بزرگ که سطح داخلی آن آینه کاری شده بصورتی طراحی شـده اسـت کـه نـور خورشید را پس از انعکاس در یک نقطه که محل قرار گرفتن ظرف آب است متمرکز میکند(شبیه کاری که ذره بین انجام مـی دهد)و بدینوسیله پس از مدتی کوتاه آب به جوش می آید،خسروشاهی(.(1384
3
انتقال آب به مناطق بیابانی برای کشت و کار و احیاء زمین:وجود منابع آب زیر زمینی و روی زمینی امکان خـوبی را بـرای استفاده از این منابع در امر کشاورزی در بیابان فراهم کرده است. مدیریت و هوشمندی چینی ها در بکارگیری و استفاده بهینه از این منابع بویژه در مناطق بیابانی قابل توجه است، خسروشاهی(.(1384
شناخت سیمای مناطق بیابانی و ذکر پتانسیل های این منـاطق مـی توانـد در جهـت مهـار ایـن منـاطق بـا حفـظ توسـعه پایدارضروری باشد.از مهم ترین پتانسیل ها که می توان بیشترین بهره برداری را از انها داشت می تـوان بـه مـوارد زیـر اشـاره داشت که در بیابان های ایران می تواند بیشترین بازدهی را داشته باشد:
انرژی خورشیدی: در حال حاضر در برخی از مناطق ایران بطور محدود استفاده از این نوع انرژی بکـار گرفتـه شـده اسـت. لازم بیاد آوری است در اکثر مناطق خشک و نیمه خشک چین و بویژه استان های بیابانی (که مورد بازید بنده نیز قـرار گرفتـه است) برای تامین انرژی گرمایی و سرمایی بطور وسیعی از انرژی خورشیدی اسـتفاده مـی شـود. قسـمت اعظـم نیازمنـدیهای شهری نیز از طریق انرژی خورشیدی تامین می شود. این مسئله یکی از اقدامات مهم بـرای بهبـود محـیط اکولوژیـک، کـاهش قطع درختان ، تامین علوفه و کنترل بیابان زایی در مناطق بیابانی چین محسوب می شود.
اکوتوریسم در بیابان: مناطق بیابانی ایران سرشار از جاذبه های توریستی و گردشـگری هسـتند. شـاید بتـوان گفـت اکثـر شهرها و یا حتی برخی از مناطق روستایی واقع در نواحی بیابانی دارای آثار فرهنگی و یا جاذبه های تاریخی و طبیعـی منحصـر به فرد هستند. از یزد و کاشان و اصفهان گرفته تا کرمان و خراسان و سمنان و... که همگی در محـدوده منـاطق بیابـانی ایـران قرار گرفته اند و هریک از شهرهای این استانها ویژگیهای خاص تاریخی-فرهنگی و طبیعی خود را دارند که می توانند در جذب گردشگران داخلی و خارجی بخوبی نقش ایفا کنند. از کویرهای نمک بیابانهای مرکزی تا شهر افسانه ای کالوت های لوت و تپه های شنی اطراف هر یک از شهرها و روستاهای مناطق فوق با برنامه ریزی و مدیریت درست می توان درآمد قابل توجهی بـرای عمران و آبادانی مردم همان سرزمین کسب کرد که خود راهی در جهت مهار بیابانزایی محسوب میشود. در صـنعت توریسـم و گردشگری، حتی گردشگری روستایی نیز به عنوان یک بخش مهم در جذب گردشگران داخلی و خـارجی همـواره مـورد توجـه کشورهایی بوده که از راه توسعه گردشگری درآمدزایی کرده اند چرا که هـدف بعضـی از گردشـگران مطالعـه و تحقیـق دربـاره طبیعت منطقه و روستاها و روابط اجتماعی این قشر از مردم است. رصد ستارگان در شبهای صاف بیابان، انواع تپه های شنی و شکل های متنوع چهره مناطق بیابانی و هزاران جاذبه ی دیگر که وقتی کویرشناسان و بزرگان علوم زمین شناسـی و جغرافیـای طبیعی ایران با تجربه ی طولانی خود از آن سخن میگویند، آدم مات و مبهوت می ماند، میتواند در نـوع خـود سـالانه هـزاران گردشگر طبیعت دوست را روانه ایران کند. بسیاری از کشورهای آسیایی مشابه کشور ما حتی همین شیخ نشین های اطراف مـا از سرزمین های شنی و سوزان خود درآمد های هنگفتی از طریق جذب گردشگران خارجی کسب مـی کننـد بطوریکـه بخـش قابل توجهی از درآمدهای ملی آنها از همین راه تامین میشود.
شکل:1بیابان لوت
4
شن درمانی: شاید شنیده اید که در ایران چشمه های آب معدنی زیادی وجود دارد که بـرای برخـی از دردهـای مفاصـل و استخوان خوب است و بسیاری از مردم برای تسکین و یا بهبود اینگونه امراض تنی به آب می زنند. اما چینـی هـا کـه معمـولا برای معالجه بسیاری از امراض متوسل به طب سنتی می شوند، در کنار طب سوزنی که مخصوص این کشور است برای درمـان دردهای استخوان و مفاصل به جای متوسل شدن به انواع تراپی های روزمره از شن تراپی استفاده می کنند کـه در بسـیاری از موارد از این طریق بهبودی حاصل شده است.
انرژی بادی: استفاده از انرژی باد به شیوه های سنتی از قدیم الایام در ایران رواج داشته است. چه بسیاری از آسـیاب هـای بادی تا همین دهه های اخیر در بسیاری از روستاهای مناطق بیابانی دیده می شد که با ورود تکنولوژی جدید همه آنها از بـین رفتند. در سالهای اخیر با بالا رفتن قیمت انرژی های فسیلی و همگام با پیشرفت علم و تکنولـوژی و لـزوم توجـه بیشـتر بـرای جلوگیری از آلودگی محیط زیست، دو باره اذهان متوجه انرژی های نو ازجمله انرژی باد شد. اگرچـه در منـاطق بیابـانی بـاد و طوفانهای شن مزاحمت هایی برای ساکنین این مناطق بوجود می آورد اما با استفاده از این نیـروی عظـیم و لایـزال در جهـت بهبود زندگی مردم می توان گام های مفیدی نیز برداشت. با توجه به پتانسیل های موجود در ایـن زمینـه ، امکـان اسـتفاده از حدود 12000 توربین با ظرفیت های 300 و 500 کیلو وات برای تامین برق مصرفی کشور وجود دارد. استفاده از انرژی بـاد در قالب سرمایه گذاریهای ملی و به جهت تاثیرگذاری بر جلوگیری از بیابان زایی می تواند یکی از اهـداف دولـت باشـد. در همـین زمینه نصب و راه اندازی توربین های برق بادی در ارتفاعات منجیل، رودبار ، دیزباد نیشابور و برخی مناطق بادخیز ایـران دلیـل بر این مدعاست.این توربین ها می توانند انرژی قابل توجه بادهای فراوان منطقه را استحصال و به شبکه محلی تزریق کند.
انرژی زمین گرمایی:انرژی زمین گرمایی به انرژی حرارتی قابل استحصال از پوسته زمین اطلاق میگردد که از دیرباز مورد توجه و استفاده انسان قرار گرفته است. یکی از ملموسترین دلایل وجود این منبع انرژی پاک و تجدیدپذیر، وجود چشمههـای آب گرم و مظاهر متنوع حرارتی در سطح زمین است. سادهترین صورت استفاده از ایـن انـرژی، کاربردهـای مسـتقیم در قالـب استفادههای درمانی، کشاورزی، دامپروری و پرورش انواع آبزیان میباشد ولی از این منبع انرژی میتوان بطور غیرمسـتقیم و بـا نصب نیروگاه، جهت تولید برق نیز استفاده نمود. در این زمینه می توان گفت سـرزمین ایـران در یکـی از مسـاعدترین منـاطق تکتونیکی کره زمین قرار گرفته و پتانسیل قابل توجهی از این نوع انرژی را دارد. بطوری که پتانسـیل جریـان حرارتـی موجـود فقط در منطقه سبلان بالغ بر 157000 مگاوات ساعت برآورد شده است. علاوه بر منطقه مـذکور و منطقـه مـاکو و سـهند کـه وجود چشمه های آب گرم فراوان حاکی از ذخیره حرارتی مناسبی برای تولید این نـوع انـرژی مـی باشـد، بسـیاری از منـاطق بیابانی ایران ازجمله منطقه تفتان و بزمان، طبس، برازجان، فردوس، مشهد و سرخس، و مناطق مرکزی ایران که دمای آب گرم موجود در چشمه های این مناطق به بیش از 35 تا 40 درجه سانتیگراد می رسد مناطق مستعدی برای اسـتخراج ایـن انـرژی لایزال الهی هستند.
انرژی بیوگاز: روند افزایش مصرف روستاییان به انرژی حرارتی و عدم تامین به موقع و کافی آن سبب شده تا این این قشـر از مردم برای تهیه و تامین سوخت حرارتی مورد نیاز خود به منابع دیگر از جمله بوته کنی و سوخت کـود حیـوانی روی آورنـد که استمرار این روند به بیابان زایی و کاهش استعداد حاصلخیزی زمین های کشاورزی می انجامد لذا توسعه بیوگـاز در منـاطق روستایی و محروم به منظور تامین سوخت لازم برای پخت و پز ، گرمایش، برق رسانی و در نتیجه توسعه اجتمـاعی و فرهنگـی از تخریب مراتع و جنگلها خواهد کاست و از گسترش بیابان زایی جلوگیری خواهد کرد. از طرفی نیز مـی تـوان بهـره گیـری از تکنولوژی بیوگاز در مناطق بیابانی و خشک را جهت آبادانی و سرسبز نمودن بیابان ها به کار گرفت. تجربه نشان داده است کـه سوختن یک متر مکعب بیوگاز معادل 5500 تا 6500 کیلوکالری حرارت تولید می کند که این حـرارت بـرای راه انـدازی یـک موتور احتراق داخلی به توان یک اسب بخار به مدت دو ساعت و یا تولید 1.25 کیلووات نیروی برق کـافی اسـت. بـا توجـه بـه تعداد واحد دامی کشور و توزیع آن در سطح کشور ، استفاده از انرژی بیوگاز یکی دیگـر از منـابع قابـل دسـترس بـرای تـامین انرژی محسوب می شود. البته تولید انرژی بیوگاز نیامند آگاهی مردم و ترویج استفاه آن می باشد.
5
استفاده از تکنیک های جدید و مناسب برای کشاورزی در بیابان: دو مسئله مهم و اساسی برای کشاورزی در بیابان کمبود آب و تبخیر شدید آفتاب است. یعنی گذشته از این که دراین مناطق آب برای کشاورزی کم (و شور ) است، متاسفانه با همـین آب اندک بیشتر کشاورزان از روش های سنتی کشاورزی فاریاب استفاده می کنند. باپخش آب نسبتا شور در کرت ها و بـر اثـر تابش شدید آفتاب در این مناطق، رطوبت زمین بسرعت تبخیر شده و لایه سفید رنگ پـودر نمـک در روی زمـین نمایـان مـی شود. ادامه این وضعیت افت شدید محصول را در پی دارد. در این گونه مواقع کشاورزان برای رهایی از این وضـعیت زمـین کـم حاصل یا بی حاصل را رها کرده و اراضی مجاور را بزیر کشت می برند غافل از اینکه این زمین هم به سرنوشت قبلی دچـار مـی شود. از طرف دیگر با پمپاژ بیشتر آب از چاههای عمیق احداثی در مناطق بیابانی گذشته از اینکه در زیر زمـین موجبـات افـت سطح آبخوانه های زیرزمینی و پیشروی سفره های آب شور را بسوی آبهای نسبتا شیرین مورد اسـتفاده فـراهم مـی کننـد، در روی زمین هم باعث بیابانی شدن اراضی می شوند. برای رهایی از این وضعیت باید شرایط بصورتی فراهم شود که تـا آنجـا کـه ممکن است از هدر رفت آب در مقابل تابش شدید آفتاب جلوگیری گردد. بعبارت دیگر باید از کمترین فضا بیشترین و بهتـرین تولید حاصل شود که در این زمینه می توان استفاده از گلخانه و کشت گلخانه ای را توسـعه داد. کمـا اینکـه در سـالهای اخیـر برای استفاده بهینه از آب و زمین برای کشت انواع محصولات در بعضی از مناطق بیابانی کشور بـه کشـت گلخانـه ای مبـادرت شده است. این کار را باید به فال نیک گرفته و سایرین را تشویق به این کار کـرد. ایـن کـار در شـهرک گلخانـه ای اسـتان قـم صورت گرفته است که باید مورد حمایت بیشتر کارشناسان و مسئولین مربوطه قرار گیـرد زیـرا در حـال حاضـر گلخانـه هـا در وضعیت مطلوبی نیستند.
کنترل جمعیت و تولید اشتغال:از آن جائی که رشد جمعیت در روستاها بیشتر است و از طرفی سطح اراضـی زیـر کشـت نیـز محدود می باشد با افزایش جمعیت دو مسئله پیش میاید یا فشار روی زمـین زیـاد مـیشـود و ممکـن اسـت همـین امـر موجـب فرسایش خاک و بیابانی شدن اراضی شود یا اینکه عدهای به شهرها هجوم بیاورند و مشکلات حاد اجتماعی یـا سیاسـی دیگـری را سبب شوند. برای رفع این مشکل دولت میتواند با آوردن صنایع سبک و دیگر صنایع مربوطه در مناطق روستایی اقدامات مناسـبی انجام دهد به این ترتیب نه تنها شغل و کار و حرفه برای مردم مناطق خشک و بیابانی ایجاد میشود بلکه از فشار آنها به مراتع نیـز کاسته میشود و چون مردم در آنجا سکونت میگزینند خود آنها نیز در امر بیابان زدائی پیش قدم میشـوند یعنـی ایـن کـار ایجـاد شهرکهایی در مناطق خشک و بیابانی است که مانند پایگاههایی برای کنترل کـویر و بیابـان مـیباشـد. ایـن امـر در ترکمنسـتان صورت گرفته است. در ایران اسلامی نیز در بعضی مناطق وزارت جهاد سازندگی سابق در این زمینه فعالیتهایی داشته است.
بهره برداری معقول از منابع بیابان: هر ساله سطح وسیعی از جنگل ها و مراتع تخریب می شوند اگر قرار بر این باشد ما هر سال با صرف بودجه های کلان در سطح یکی دو میلیون هکتار بیابان زدائی نماییم و از طرف دیگر هـر سـال همـین حـدود از نقطه ای دیگر تبدیل به بیابان شود راه به جایی نخواهیم برد پس باید ابتدا آنچه داریم حفظ کنیم چه بسا با مبلغ بسیار جزئـی می شود نسبت به جلوگیری ازبیابان زائی اقدام نمود آنهم با مشارکت خود مردم و رعایـت مـواردی کـه فوقـاً گفتـه شـد و بـه موازات این امر نسبت به احیاء و بهره برداری در حد معقول اقدام نماییم.
بحث و نتیجه گیری
تمام اقداماتی که برای توسعه در مناطق بیابان صورت می گیرد باید به حفاظـت از آب و خـاک منتهـی گـردد حفاظـت از مراتع و تربیت دامهای مناسب و مقاوم با این گونه آب هوا و کار برد روشهای گوناگون برای استفاده بیشـتر و بهتـر از آب بـاران بسیار ضروری است.در بسیاری از روستاهای پر جمعیت که دارای آب و برق می باشند. هنوز برای سوخت از هیزم استفاده مـی شود و اینهیزم عمدتاً از طریق بوته کنی مراتع تامین می شود چه بسا با همکاری مقامات محلی ذیربط بتـوان مـثلاً بـا ایجـاد یک نانوایی، نان مصرفی یک روستا را تامین کرد به این ترتیب می توان عملاً از بوته کنی مراتع به نحو چشـمگیری کاسـت. در ایران با زمینه مناسب اقلیمی و تابش آفتاب در بیشتر مناطق و در اکثر فصول سال همچنین وجود مناطق واجد پتانسیل بالای
باد و قابلیت های تولید انرژی زمین گرمایی زمینه لازم و مناسبی را برای استفاده و گسترش انرژیهای نـو و پـاک فـراهم آورده
6
است. انرژی خورشیدی و باد، از جمله منابعی هستند که در کشور ما بویژه در مناطق بیابانی بـه فراوانـی یافـت مـی شـوند، بـا شناخت مکانهای مناسب این منابع و بکارگیری آبزار مناسب برای تبدیل آنها به انرژی های دیگر می توان از این منابع غنی بـه عنوان یک نیروی تکمیل کننده و یاری رسان برای تامین انرژی گرمایی و سرمایی استفاده کرد (هم اکنون در برخی از منـاطق ایران از این انرژی ها استفاده می شود). در صورت توسعه بیشتر و بهتر این انرژی ها می توان قسمت اعظم نیازمندیهای شهری را در مناطق مناسب از این طریق تامین کرد. این مسئله می تواند یکی از اقدامات مهم برای بهبـود محـیط اکولوژیـک، کـاهش قطع درختان ، تامین علوفه و کنترل بیابان زایی بشمار رود. در مجموع می توان گفت حل مشـکل انـرژی در نـواحی روسـتایی مواجه با پدیده بیابان زایی از طریق کنترل مصرف منابع انرژی موجود و توسعه منابع جدید انرژی ، در خاتمه بخشیدن به قطع درختان و تخریب پوشش گیاهی موثر بوده و انجام این دو ، تضمینی برای اصلاح تعـادل اکولوژیـک و کنتـرل گسـترش بیابـان زایی می باشد،خسروشاهی(.(1384با وجودیکه قدرت حاصلخیزی خاک بیابان و حواشی آن روی هم رفته بسیار کم اسـت ولـی استعداد بالقوه آن برای تولید و اسکان تا حدی قآبل ملاحظه است. از طرفی بهره برداری از اراضـی خشـک بـرای آینـده ایـران اهمیت بسزایی دارد چون بالابودن نرخ رشد جمعیت و توسعه اقتصادی کشور این نیاز را بوجـود مـی آورد کـه سـطح تولیـدی مناطق بیابانی ایران نیز به حداکثر ممکن برسد. در حوزه فعالیت وسیع و گسترده بیابان سر وکار ما بیشتر بـا جامعـه روسـتائی می باشد. وضع جوامع روستائی در زمینه های اجتماعی و اقتصادی ویژگیهای خاصی دارد ارتباط این جامعه بـا محـیط اطـراف خود در طول زمان باعث بوجود آمدن روابط عمومی، تولیدی، نهادها، سازمانها و عرف خاصی در سطح روستا گردیده کـه بسـته به شرایط محیط در مناطق مختلف متفاوت است. بنابراین در هر برنامه ای که در ارتبـاط بـا جامعـه روسـتایی باشـد، شـناخت ساختار اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی روستا و عملکرد آن ضرورت دارد و بدون توجه به آن هر گونه طرحی نه تنها با موفقیت همراه نخواهد بود بلکه باعث بروز ناهماهنگی و بر هم زدن ساختار سنتی اجتماعی و اقتصادی روستا نیز خواهد شـد، همـانطور که فعالیتهای چند دهه اخیر گویای این واقعیت است در اغلب طرحهـایی کـه تـاکنون بـه مرحلـه اجـرا در آمـده بـه وضـعیت اجتماعی و اقتصادی مردم یا ابداً توجه نشده و یا به صورت سطحی توجه شده است به طوری که مردم در مقام معارضه با منابع
طبیعی بوده اند. در این زمینه بایستی خلاء ناشی از ضعف فرهنگی بویژه فرهنگ منابع طبیعی به طریقی پر شـود کـه در ایـن مورد علاوه بر کارهای تخصصی ترویجی، می توان از وجود جامعه طلاب و روحانیت استفاده کرد. چون جامعه روسـتایی بنـا بـر آموزه های دینی و سنتی خود اعتقاد خاصی به این طبقه دارند بنابراین می توان از نفوذ کلام روحانیونی که در طـول سـال بـه مناسبت های مختلفی به روستاها می روند برای حفط منابع طبیعی اسـتفاده کـرد و در جهـت حفـظ و احیـاء و بهـره بـرداری صحیح از منابع طبیعی مردم و افراد ناآگاه را بقدرت کلام و بیان خود ارشاد نمایند.
برای مبارزه با بیابان، اهمیت عوامل اقتصادی و اجتماعی را باید مد نظر داشت. کشاورزی و دامدارای در اراضی خشک مانند کشاورزی و دامداری در اراضی حاصلخیز، پر منفعت نیست. اینجا است که دولت باید به کمـک مردمـی کـه در کـویر و بیابـان زندگی می کنند بشتابد و از لحاظ اقتصادی زندگی این مردم را در سطح معقولی تامین کند و این کمک های اقتصـادی شـامل وام بلاعوض، معاضدت در تهیه علوفه ارزان برای دامهای آنان و رساندن تجهیزات و لوازمات لازمه می باشد.
پیشنهادات
- بکارگیری رسانه های ارتباط جمعی و سایر رسانه ها به منظور افزایش آگاهی عموم پیرامون اهمیت منـابع طبیعـی قابـل بازیافت و خطرات ناشی از پیشروی بیابان ها
- تسریع روند توسعه اقتصادی ـ اجتماعی در مناطق روستایی به منظور جلـوگیری از مهـاجرت کشـاورزان و دامـداران بـه شهرهای بزرگ و مراکز شهری
- حفاظت از محیط زیست و برقراری ثبات در آن
- احیا و بازیافت زمینهای فروسائی شده
- توسعه صنعتی با بکارگیری فناوری سازگار با محیط زیست
