بخشی از مقاله
چکیده
درکشورمان ایران در طی اعصار متمادی، ساختمان ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی طراحی شده اند؛ بطوریکه عوامل اقلیمی تأثیر مستقیمی در شکل گیری معماری بومی مناطق مختلف داشته است. این مسأله خصوصاً در بوم های بیابانی که بخش عمده ای از سرزمین ما را تشکیل می دهند، با توجه به محدودیت های اقلیمی این ناحیه اهمیت می یابد.
در میان گونه های مختلف معماری مربوط به بوم های بیابانی، خانه به عنوان سکونت گاه انسانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. معمار سنتی از امکانات طبیعی موجود مانند نور، سایه، آب، گذر فصول و شرایط آب و هوایی، کمال بهره را جهت فراهم کردن آسایش ساکنین خانه ها برده است. در این میان، شهر کاشان که بخشی از بوم های بیابانی ایران را تشکیل می دهد، دارای نمونه های ارزشمندی از معماری خانه های قدیمی است که هماهنگی خاصی با اقلیم گرم و خشک این شهر دارند .
و از جمله ی این خانه ها، بنای خانه قدیمی بروجردی هاست که از سایر خانه های تاریخی کاشان مشهورتر است. در این راستا، هدف این پژوهش، بررسی تأثیر شرایط اقلیمی بوم بیابانی کاشان بر شکل گیری معماری این خانه می باشد. به این منظور در این تحقیق، با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اسنادی-میدانی اطلاعات، ابتدا کاشان، ویژگی های اقلیمی آن و سپس اهداف عمده ی طراحی در این اقلیم و راهکارهای دستیابی به آنها بررسی می شوند.
در ادامه نتایج به دست آمده به این شرح است: خانه بروجردی های کاشان، به عنوان یک ترکیب ساختمانی حیاط دار، بهترین فرم و ترکیب برای تعدیل اقلیم گرم و خشک موجود در منطقه محسوب می شود. در فرآیند طراحی این خانه، مسائل زیبایی شناسی محیط و شرایط موجود در نظر گرفته شده و در قالب یک سازمان فضایی معنادار تجلی یافته اند.
مقدمه
بیابان برای ما ایرانیان کلمه آشنایی است. این کلمه همواره منطقه ای خشک، کم آب و فاقد شرایط مناسب زیستی را در ذهن القا می کند. از دیدگاه اقلیم شناسان، خشکی هوا یکی از ویژگی های اقلیم بیابانی سرد یا گرم است. شهر کاشان نیز با توجه به دارا بودن اقلیم گرم و خشک و قرارگیری در حاشیه غربی دشت کویر، بخشی از بوم های بیابانی ایران را تشکیل می دهد.
این شهر با سابقه سکونت و تمدن هفت هزار ساله ی خود، نمونه های ارزشمندی از معماری اصیل و بومی ایرانی را داراست که در میان آنها معماری خانه های کاشان از شهرت و معروفیت جهانی برخوردار است. در تمامی این نمونه ها که متعلق به بافت تاریخی کاشان است، معمار ایرانی با کمال بهره گیری از شرایط محیطی و نیازهای روانی انسان، فضاهای معماری را خلق کرده است.
سبک خاص معماری این خانه ها، برحسب اتفاق و به صورت خودرو به وجود نیامده است، بلکه عوامل جغرافیایی، آب و هوا و سایر مسائل فرهنگی-اجتماعی دست به دست هم داده و این سبک معماری را که علاوه بر زیبایی دارای بهترین شرایط سکونت و زیست در مناطق خاصی از جهان می باشد، به وجود آورده اند. در میان خانه های تاریخی کاشان، نام خانه تاریخی بروجردی معروف تر است.
در معماری این خانه، نهایت ذوق و ابتکار در طراحی، با استفاده از روش های مختلف اعمال شده است. در این راستا هدف این تحقیق، تحلیل و بررسی شرایط اقلیمی بوم بیابانی کاشان و چگونگی تأثیرگذاری آن در فرآیند طراحی معماری خانه بروجردی های کاشان است. که در قالب مباحث ذیل ارائه می شود: تعریف بوم بیابانی، موقعیت جغرافیایی کاشان، اقلیم کاشان، معماری خانه های کاشان، معرفی خانه ی بروجردی های کاشان، بررسی تأثیر بوم بیابانی کاشان و شرایط اقلیمی آن بر معماری خانه بروجردی های کاشان.
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی است. به این ترتیب که بر اساس کتب و مقالات علمی مرتبط به بررسی اقلیم و معماری خانه های قدیمی شهر کاشان پرداخته و در نهایت تحلیل و تفسیر داده ها در ارتباط با شیوه ها و روش های بکار رفته در فرآیند طراحی خانه بروجردی های کاشان با توجه به مسائل اقلیمی، توسط نگارنده صورت گرفته است.
تعریف بوم بیابانی
تعاریف متعددی از دیدگاه دانشمندان، اقلیم شناسان و کارشناسان در مورد بیابان ارائه شده است. ناطقی در کتاب نگرشی تازه به بیابان در این زمینه می نویسد: بیابان به سرزمینی گفته می شود که در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب واقع گردیده و فاقد پوشش گیاهی پایا بوده و یا میزان آن در حدی است که بهره برداری از آن در شرایط طبیعی به صرفه و صلاح نمی باشد.
همچنین گاه کلمهء کویر نیز معادل بیابان بکار رفته است. کویر پدیده ای خاک شناسی است و در شرایط خاصی تشکیل و توسعه می یابد. از سویی شرایط حاکم بر بیابان ها اغلب مساعد پیدایش کویر است. در واقع کویر عارضه ای در یک بیابان است نه خود بیابان؛ گاهی وسعت کمی از یک بیابان را شامل می شود - دشت لوت - و زمانی به خاطر گسترش فراوان حتی نام خود را به بیابان می دهد، مانند دشت کویر با توجه به شرایط منطقه ای، ویژگی های پیکرشناسی و اقلیمی، نقشهء تقسیمات بیابان های ایران به شرح ذیل می باشد:
موقعیت جغرافیایی کاشان
کاشان را باید قلب ایران بر شمرد. زیرا این شهر به طور تقویت در مرکز ایران و حاشیه غربی کویر قرار دارد. حمزه لو در کتاب تزیینات معماری خانه بروجردی های کاشان در مورد موقعیت جغرافیایی کاشان می نویسد: »شهر کاشان از توابع استان اصفهان در ٍْ درجه و ٌِ دقیقه طول و ُِ درجه و ٍَ دقیقه عرض جغرافیایی، در ارتفاع ًُِ متری از سطح دریا واقع در مسیر راه اردستان قرار دارد« ملک المورخین کاشانی در کتاب مختصر جغرافیای کاشان درباره حدود این شهر می نویسد: کاشان از طرف جنوب به خاک اصفهان و از طرف شمال به قم و از طرف مشرق به سیاه کوه و از طرف مغرب به جبال نیاسر و اردهال می پیوندد - ملک المورخین کاشانی، ٌََْ، ُ - . همچنین با توجه به نقشه تقسیمات بیابان های ایران که در بخش پیشین ذکر شد، کاشان جزوی از بوم های بیابانی ایران محسوب می شود.
اقلیم کاشان
کاشان دارای اقلیم گرم و خشک است. در تابستان بیشترین دمای آن به ُْ درجه و حداقل دما در زمستان به ده درجه زیر صفر می رسد. متوسط بارندگی ًٌٍ میلی متر در سال است. طبق کتاب پهنه بندی اقلیمی ایران، کاشان جزو گروه اقلیمی ّ محسوب می شود که شامل مناطق کویری بخش های مرکزی و جنوب شرقی کشور است و دارای ویژگی های زیر است:
- تابش مستقیم آفتاب در این مناطق شدید است و با افزوده شدن اشعه منعکس شده از سطوح نیز، افزایش می یابد.
- آسمان این مناطق در بیشتر اوقات سال بدون ابر است ، اما مه و طوفان گرد وخاک معمولاً در بعد از ظهرها در اثر گرم شدن و حرکت لایه های هوای نزدیک به زمین پدید می آید. در این رابطه جعفرپور در کتاب بیابان - پژوهش های علمی - می نویسد: جریان هوا در مناطق خشک، خطر هجوم ماسه به دهات را همراه دارد. این امر و مبارزه با آن شاید بزرگترین مشکل مردم دشت نشین می باشد و البته به موازات این امر، خطر کم آبی و تهیه آب نیز بزرگترین هدف و برنامه زندگی مردم این ناحیه را تشکیل می دهد
- رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث می شود که دامنه تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود. - دمای هوا در روزهای گرم تابستان به ًُ تا ًِ درجه سانتیگراد می رسد و در شب ها به ٌِ تا ٍِ درجه سانتیگراد می رسد. - - به دلیل رطوبت کم و تابش شدید ، پوشش گیاهی در منطقه بسیار اندک است.
اهداف عمده طراحی در اقلیم گرم و خشک و روش های دستیابی به این اهداف
با توجه به اقلیم گرم و خشک کاشان که ویژگی های آن ذکر شد، اهداف زیر به عنوان اهداف عمده طراحی اقلیمی مورد توجه بوده که همزمان راهکارهای مناسب برای دستیابی به این اهداف ذکر می شوند:
محافظت ساختمان در برابر هوای گرم خارج
در اقلیم گرم و خشک، دمای هوا در فصول گرم به ًِ درجه سانتیگراد می رسد؛ از این رو، محافظت ساختمان در برابر هوای گرم خارج از اهداف مهم طراحی در این اقلیم است و تمهیدات زیر به عنوان راهکار طراحی در نظر گرفته می شود: - ساختمان، داخل زمین احداث شود و یا دیوارهای خارجی با خاک پوشانده شوند، زیرا در این حالت خاک به عنوان عایق حرارتی عمل می کند و مانع از نفوذ گرما به داخل می شود.
- ساختمان باید به صورت متراکم ساخته شود تا میزان سطوح دریافت کننده حرارت خورشید به حداقل برسد.
- دریچه های چوبی یا شبکه های متحرک عایق حرارتی در پشت پنجره ها پیش بینی شود.
محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب
با توجه به تابش مستقیم و قوی آفتاب در اقلیم گرم و خشک، محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب از دیگر اهداف مهم طراحی است و راهکارهای زیر به این منظور در نظر گرفته می شوند:
