بخشی از مقاله
استراتژي هايي براي طراحي منظر پايدار در مناطق خشک ، نگرشي به برخي تجارب کشور استراليا
چکيده
مناطق خشک سطح وسـيعي از جهان را به خود ادخرتخصــوادص ندااجدنه دوه ادنرد.صبدا ابيان لايـوجيـ اوزدجهمنوزت يع اباجماهات ن درر چگونگـي طراحي منظر مناسـب با توجـه به منابع موجود در اين مناطق آشـکار اسـت . نادر بودن منابع طبي ـع ي به من ـظ ور فعاليت اهي مرتبط با من رظسـازي در اين مناطـق ، خصوصا آب ، گاهـي اوقات خاک، و نيـز ويژگيهاي اقلي يم و مح يطي خـاص آنها، موضوع طراحي منظر بر طبق اصول پايداري را در اين مناطق بحث انگيز ساخته است .
هـدف اين مقالـه بررسـي برخي اسـتراتژيهاي طراحي منظر در مناطق خشک است . اين استراتژيها نقـش برنامه ريزي، طراحي يـا مديريت کارآمد را در کنترل عوامل مح يطي مناطق خشـ ک نظري باد، دما، کمبود آب و غيره توضيح ميدهد. اسـتراليا به عنوان خشـک ترين قاره مس وکني جهان در کاربرد برخي از اين استراتژيها موفق بوده است . برخي از اين نوآوريها به عنوان اسـتراتژي يا مطالعه مـوردي در اين مقاله مطرح ميگردد.
هر چنـ د در اين مقاله ، اسـتراتژيهاي مورد بحث بيشتر به منظور طراحي منظر پايدار در مناطق خشک تاکيد گرديده اند ولي اين استراتژيها در ساير مناطقي کـه در آنها تبخري بيش از بارندگي باشـد نيز کاربرد دارند. ه چ ن ين اسـتراليا به عنوان کشوري موفق در طراحي منظر پايدار ميتواند الگويي مناسـب در اين زمينه براي ساير کشورها با شرايط اقليميمشابه نظير کشور ايران محسوب گردد.
کلمات کليدي : مناطق خشــک ، طراحي منظر، پايدار، استراتژي، آب ، استراليا
١- مقدمه
حدود ٤٧ در صد سـطح زمين را مانطق خک ش تشـکل ي ميدهند. اين مناطق حدود ٢ م ايلي رد نفر را براي سکونت در خود جاي ميدهند که اکثر آنها در کشـ ورهاي در حال توسعه زندگي کرده و تا حد زيادي به مانبع ط يعيب م ه قطن براي زندگي وابسته اند
(International Union for Conservation of Nature and Natural Resources .Canada, 1999)
در اکثر مناطق مسـکوني بيابانـي دنيا، غله ب بر دماهـاي فوق العاده بالا که عومما در روز به حداکثر ميرسـد، حرکت تامل سـه ها و شـن و گـرد و غابر در اثـر طوفان و بادهاي شـديد، و نزي خـش ک اهي ي درازمدت بـه دنبال بارندگياهي پراکنده و نامن م ظ و طغاين آب که گاهي از دامنه ت ل مح سـاکنن ي خارج است ، از چالشاهي عمده سـاکنان براي سکونت در اين مانطق اسـت . کوبم د شـديد کيم و کيفي آب ، اغلب خاکهاي آهکي و آب و هواي خـش ن ، شـرايط مح يطي است که ساکنان اين مانطق با آن مواجهند .(Alshuwaikhat andNkwenti, 2002)
در چـين ن شـرايطي، بـه نـظ ر ميرسـد کـه اسـتراتژيهاي طراحي م رظن در اين مانطق هونز به سمت نگرش به وجود پايان ناپذير منابع با ک ت يفي آب ، خـاک و آب و هواي عومما مانسـب حاکم در برخي مناطق حاره اي و ني ه م حاره اي اسـت . هنوز عمومـا درک کاملـي از چوگنگـي طراحـي م رظن پايـدار در مانطق خـش ک و نزي فـه م ص يحيح از مسـائل م يطيح و فرهنيگ وجود ندارد و در سح ط شـهرداريها، هونز مـس ايل زيادي بايسـتي دانسه ت شـود تا مکشلات طراحي م رظن در مانطق خشک ، بــه دمرتفــع گــردد.
اين مج ومعـه پس از توصيف مفوهم پايداري در طراحـي من رظ، اسـتراتژيهايي براي طراحي من رظ مانسـب و حـس اس در م اهطيح ي خـش ک فراهم مي سـازد. کـش ور اسـتراليا نيز به عنوان خشـک ترين قـاره جهان در خلـق نوآوريهايي در ايـن خصوص موفق بوده اسـت لذا علاوه بر ذکـر تاريخ ـچ ه اي از طراحي م ـظن ر در مانطق خشـک اسـتراليا، مواردي از نوآوريهاي به کار رفته در اين کشـ ور در ايـن خصوص ، به عنوان توصيه يـا مورد نمونه اي در ايـن مقاله مطرح ميگـردد.
٢- پايـداري و طراحـي منظـر در مناطـق خشک
پايداري، به اسـتفاده و مديريت صحيح منابع در سياسـتها، برنامـه ريزيهـا و مديريتها اطلاق ميگردد. ايـن مفهوم ، اکنـون مفهوميپي ديچ ه و گسـترده در تمام جنه ب هـاي اقتصادي، اجتماعي و مح ـطي ي اسـت . در مب ث ح طراحـي مح ط ي و به طور محدودتر طراحي مح اهطي ي خشـ ک ، توجه به حقي اهتق ي کم وبد منابع منط ه ق در هر سـه مرحله برنامه ريزي، طراحي و مديريت حايز اهميت است
Cogger H.G. and Cameron, 1984;)
.(Alshuwaikhat andNkwenti, 2002
مناظـر قديميزينتـ ي طراحي شـده در مناطق خشـک گاهي وابسـته به مصرف مداوم آب ، انرژي، کـود و نگ ده اري بـوده و دوام ايـن مناظر منوط به وجـود اين منابـع حمايت کنده اسـت . مديريت و نگهداري چنين مناظـري در طي زمان ، هزينه هاي هنگ ت ف مالـي و محي يط به همـراه دارد. طراحي منظـ ر در مناطق خشـک بايسـتي فهـم کاملي از مناظـر طبي ـع ي، ارتبـاط گونه هـاي گياهي و جانـوري بوميو چگونگي برقـراري ارتباط مناظر دست ساز انسـان با محيط طبي يع اطراف داشته باشـد(٢٠٠٣ ,Jones and Zwar). چنيـ ن طراحـي منظـ ري مفهـ وم پايداري را با شـبيه سـازي اصول و فرايندهاي موجـود در طبي ت ع بـه عنـوان پايدارتريـن طراحـي، بـه تصويـر مي کشـ د و نتي ه ج آن ايجـاد مناظري زنده تر، کاربـردي تر و نيازمند اسـتفاده کمتر از منابع براي دوام مي باشـد. کسـب چنيـ ن نتي ه ج اي مي تواند الگويي براي طراحي هاي جديد باشـد و هـدف نهايي را که توليـد مناظري کاربردي، زيبا، ارزان و از نظـر اجتماعي و محي يط مورد قبول و صحيح اسـت ، حاصل آورد.
٣- مناطق خشک استراليا
٣-١- جغرافيا و آب و هوا
استراليا خشک ترين قاره جهان است . بيش از ٨٥ درصد اين قاره از آب و هواي خشـک و ني ه م خشک برخوردار اسـت . اکثـر اين مناطق ميـزان بارندگي سـالانه کمرت از٢٥٠ مي رتميل ، دماهاي روزانه بسيار بالا و آب و هواي خشـن دارند لذا شـرايط دشـوار سـکونت در اين مناطق من رج به گسـترش سکونت در حاشيه هاي ني ه م حاره اي اين قاره گرديده است .
شـهرهايي نظير آليس اسـپرينگ ٢، پورت اگاستا٣، ميلـدورا٤، بروکن هيل ٥، کالگورلي ٦ و مونت ايس ٧ از جمله برخي شـهرهاي مناطق خشک اين کشورند
.(Cogger H.G. and Cameron, 1984)
اختلافات فصيل زيـاد و نيز اختلاف بالاي دماي شـب و روز خصوصا در زمسـتان از ويژگيهاي بارز دما در مناطق خشـک اين کشور است . در تابستانها در روز دما گاهي از٤٠ درجه سـانتيرگاد نيز بيشرت ميشـود. بر عکس در زمستان ، روزها مع وملا بساير گرم اسـت ولي دماي شـب عموما بـه صفر درجه کاهش يافته و من رج به يخبدن ان ميشود.
بارندگيهـاي نامنظم و نامسـتمر، عموما کمرت از ٢٥٠ مي رتميل و به شـکل رگبارهـاي زودگذر که با طغيان و فرسـايش خاک همراه است ، از ويژگيهاي بارندگي اين منطه ق اسـت . بديهي اسـت که چنين بارندگيهاي ناگهاني و سريع در شرايط دمايي بالا که تبخير را تسـريع مينمايد امـکان نفوذ آب به خاک را چندان ميسر نميسازد. لذا آشکار است که چنين بارندگـي، منبع قابل اعتمادي بـراي آب در منطه ق نميباشد.
عموما در طي ماههاي تابسـتان ، بادهاي شديد، داغ و مملـ و از گرد و غبار به سـمت شـمال وجود دارد که محل اهي مسـکوني و پوشش گياهي منطه ق را در پرده اي از شن و گرد و غبار رسي قرار ميدهد
(Cogger H.G. and Cameron, 1984;
.Zwar et al., 1992)
٣-٢- تاريخچه طراحي منظر
با آمدن مهاجران اروپايي به استراليا و نيز مناطق خشـک مرکزي آن در قـرن ١٨ ميلادي، به تدريج تشکيل روستاها و جوامع بزرگتر در اين منطه ق آغاز گرديد. تشک ل ي مناطق روستايي به دنبال خود، کشت گياهان را چه با اهداف زينتي و منظر سـازي و چه به عنوان محصول باغي و کشاورزي به دنبال داشت .
بـه طوري که در برخي مناطـق نظير کيلالپانينا٨ و هرمنزبورگ ٩ در اسـترالياي جنوبي باغهاي بسـيار زيباي سـبزيجات احداث گرديد که مورد اسـتفاده
شکل ١- نقشه استراليا و نمايش ميزان بارندگي در مناطق مختلف اين کشور
( منبع : اداره هواشناسي استراليا)
بوميـان منطقه قرار مي گرفت . پـس از آن افغانهاي مهاجر در مانطق مرکزي و داخلي استراليا به کت ش خرما و احداث جاده پرداختدن که هونز برخي از اين نخ اهل پابرجاست Cogger ;١٩٧٧ ,Williams)
.H.G. and Cameron, 1984)
شـهرها در ايـن مانطـق در ابتـدا ماکنهـاي مسـاعدي براي زندگي نبودند زيـرا اين مناطق ، اکثرا بـه دليل حذف گياهان به من وظر اسـتافده بـه عونان هزيم و سـوخت و نزي چـراي بي رويه احشام ، پوشش گايهي خود را از دست داده بودند.
کموبد شـديد مانبع آب و طوفانهاي هرماه با شن و ماسـه نزي زندگي ساکنان آن را با س يتخ هرماه سـاخته بود. بروکن هيل نمونه اي از شـهرهايي اسـت که با مشـکل شـديد گرد و غبار به دليل حذف پوشـش گايهي مواجه بـود که به تدريج با تلاشـهاي فراوان در ايجاد کمربند سبز و پرچين در اطراف شـهر با استافده از گايهان بوميسازگار در سـال ١٩٣٦، مـش کل گرد و غابر در اين شره کاهش يافت . به تدريج در طي سـالهاي مت امدي فعالي ـهت اي موفـق احياي اراضي و من رظ سـازي مناسـب ادامه يافت و درسهاي گرفته شده از اين فعالي ـهت ا به سـاير مناطق اسـتراليا انتاقل يافت .
شـهرهاي زيادي به م ـظن ور فاعلي اهت ي مدع نکاري در مانطق خـش ک اسـتراليا احـداث گرديد و در واقـع ، مدع نکاري که اکثرا مم هت به ترخيب م ط يح است ، اين بار در اسـتراليا عامل حياتي در بهوبد شـرايط محي يط و سرسـبزي شـهرهاي مناطق خشـک اين کوشر گرديد (;١٩٧٧ ,Williams
.(Jones and Zwar, 2003
پس از جنـگ جهاني دوم ، شـهرهاي جديدي به من وظر فعالي اهت ي معدنکاري در مناطق خشـک اسـتراليا احـداث گرديـد. در ماکنهايـي ن ريظ لي کريک ١٠ و وومرا ١١ بـس ياري از گايهان بوميمانطق خشک کت ش شدند و چهره خشن اين شهرها را به شـهرهايي زيبا و مناسب براي زندگي تغي ر دادند.
در بروکن هل ي بـس ياري از تلاشها براي شرهسازي مناسـب به صورت آزمايـش و خاط بود و ترجبه به دسـت آمـده در کامبالدا ١٢در اسـترالياي غربي از ايـن جنه ب حائز اهميت بود که در احداث آن دقت فراواني در حفظ پوشـش گياهي موجود در مراحل احداث شـهر جديد صورت گرفـت و اين به منظر سازي اين شهر کمک شـاياني نمود. اين شيوه در سـاير شـهرهاي مناطق خشـک نظير لي کريک ، راکس بـي داونـز١٣ و لين ـس تر١٤ گسـترش يافت
.(Jones and Zwar, 2003)
رفتـه رفته اصـول باغباني کارآمـد در مصرف آب که گاهي به زري اسـکيپ ١٥ نزي معروف است از جمه ل انتخاب مناسـب گياهان مناطق خشـ ک ، اسـتفاده از آبياري قطره اي و فنون ديگر مرتبط با آبياري، اسـتفاده از مالچ ، استفاده از فاضلابهاي اصلاح شـده ، باغباني در مناطق خشـک استراليا را عل ريغم شـرايط دشوار مح يطي ، آب و خاک بي کيف ت ي موفق ساخت و با گسترش دانش عمومي، صرفه جويي در مصرف آب با کاربرد اسـتراتژيهاي مذکور دوام بي رتش ي يافت . افزايش دانش عموميدر اين کشور روز به روز نوآوريها در استفاده پايدار از هـر گونه من ع ب موجود از جمه ل آب باران را افزايش داد بـه طوري که اکنون ، برنامـه ريزي، طراحي و مديريت شهري بر پايه استفاده پايدار از آب باران ، يکي از اساسـي ترين اسـتراتژيهاي توسعه پايدار شـهري نه تناه در مناطق خشـ ک اسـتراليا، بل ه ک عموما در سراسر اين کشور است Arid Lands)
Environment Centre, 1992; Walsh,
.1993; Bradley, 1994)
٤- طراحـي منظـر پايـدار و رفـع مشکلات محيطي مناطق خشک
طراحي من رظ مناسب ، در ارائه استراتژيهايي براي رفع مشـ کلات مح يطي من ه قط نظ ـي ر کن رتل گرد و غبار، فرسـايش خاک، ايجاد سايه و استفاده کارآمد از آب نقش عمده دارد. اين موارد اصولي هس دنت که بايد توسط طراح به دقت مد نظر قرار گيرد.
٤- ١- باد و کنترل گرد و غبار
همانطـور که ذکـر گرديد بادهاي قـوي عموما از ويژگيهاي مناطق خشـ ک به شـمار ميآيند. اين
شکل ٢- طوفانهاي شن در شهر راکس بي داونز قبل از احداث کمربند
سبز و افزايش پوشش گياهي شهر
عوامل طبيعي، هنگاميکه ذرات گرد و غبار و ماسه را از خاک بدون پوشش با خود حمل ميکند نه تنها عامل تخريب محي يط و فرسـايش خاک ميگردند، بلکه عواملي نامطلوب براي سکونت ساکنان محسوب ميشـوند. حفظ پوشـش گياهي خصوصـا گياهان علفي، پوششـي و درختچه ها، بـراي رفع يا کاهش اين مشکل محي يط اهميت دارد (شکل ٢).
تجربه مناطق خشک استراليا در کنترل اين عامل قابل توجه است . بسياري از شهرهاي مناطق خشک اين کشور با مقدار قابل توجهي پوشش گياهي احاطه شـده اند که بادهاي محلي توام با گرد و غبار شديد را تـا حد زيادي کاهش ميدهند. بروکن هيل نمونه جالبي از کارآمدي ايجاد چنين پوشش گياهي براي رفع گرد و غبار ناشـي از بادهاي شديد در شهرهاي مناطق خشـک استراليا است که با کاشت گونه هاي بوميمناطق خشـک به طور متراکم در اطراف شهر، مشـکل گرد و غبار بـه خوبي رفع گرديده اسـت .
شـهرهاي جديدي نظير لي کريک جنوبي و راکس بي داونز نيز از شـهرهايي ميباشـند که پس از آن با ايجاد کمربندهاي گياهي بادشکن ، اکنون مشکل گرد و غبار همراه با باد را ندارند(٢٠٠٦ ,Zwar).
٤-٢- آفتاب ، سايه و تهويه ساختمان
کنتـرل دماهاي بالا در مناطق خشـک با ايجاد سـايه در طراحيها عاملي اساسـي است زيرا باعث حفاظت از سـاختمان و کاهش دمـاي آن ، کاهش دماي سطح زمين و بهبود شرايط زندگي در خارج از سـاختمان ميشود. توجه به اين عامل به طور دقيق در طراحـي منظر و سـاختمان ، به عنوان يک روش
.خنک سازي غير فعال .١٦ محسوب شده و استفاده از انرژي به منظورخنک سـازي فعال توسط وسايل تهويه را تا حد چشمگيري ميکاهد.
سازه هايي نظير آلاچيقها، پوشيده شده با موادي نظير پارچـه ، درختان و گياهـان بالارونده ، همگي مي تواند براي ايجاد سـايه استفاده شوند. بسياري از گياهان مناطق خشک در حضور آب به سرعت رشد کـرده و سـايه ايجاد ميکند. با اين حال بايسـتي دقت کافـي در انتخاب صحيح گيـاه به اين منظور و قراردهي آنها در محل مناسـب براي رسـيدن به
بهترين نتيجه صورت گيرد. سـاختمانها و پوشـش
شـکل ٣- نماي سقف دولايه يک دبيرستان در شهر ماري در شمال استرالياي جنوبي
