بخشی از مقاله
چکیده
خشکسالی عبارت است از یک دورة ممتد کمبود بارش که منجر به صدمه زدن محصولات زراعی و کاهش عملکرد می شود. ایران از کشورهاي خشک دنیاست که در معرض خشکسالی هاي شدید قرار دارد. سابقه مطالعات موجود نشان میدهد که در اغلب سالها پدیده خشکسالی برخی نقاط و یا حتی کل کشور را در بر گرفته است. در سالهاي گذشته بسیاري از مناطق کشور خشکسالیهاي شدید و استثنائی را تجربه کرده اند که از نظر شدت و گستره داراي اهمیت بسیاري بودهاند. وقوع چنین رویدادهایی موجب خسارتهاي بسیار زیاد به محصولات کشاورزي و دامی مناطق روستایی میشود که مهاجرت دسته جعی روستائیان به شهرها را به دنبال دارد. نتایج سرشماريها نشان میدهد که برخی از روستاهاي کشور در اثر این گونه خشکسالیها خالی از سکنه شدهاند. وقوع پیاپی خشکسالیهاي شدید و بلند مدت بویژه در مناطق حساس و شکننده موجب زیانهاي شدید اقتصادي میشود. خشکسالی بر خلاف سیل پدیدهاي آرام و خزنده است که به آرامی یک محیط را تسخیر و به یک بلاي طبیعی تبدیل میگردد. پدیدهاي چون سیل و زمین لرزه به یکباره خسارتهاي سنگینی بر یک جامعه تحمیل میکنند در حالیکه خسارت هاي ناشی از خشکسالی اغلب سنگینتر و گسترده تر میباشد، اما چون به تدریج ایجاد می شود براي مردم و حتی مدیران نامحسوستر است. از این رو بررسی، پیش بینی و هشدار خشکسالی یکی از نیازهاي اساسی جوامع، مدیران و برنامه ریزان ملی و منطقهاي میباشد. براي جلوگیري و یا کاهش خسارتهاي سنگین ناشی از خشکسالی لازم است قبل از وقوع حادثه تدابیر لازم اندیشیده شود. خشکسالی با کاهش منابع آب شیرین به وقوع می پیوندد که از نظر اقلیم شناسی اهمیت دارد واهمیت آن این است که خشکسالی نه تنها کمبود آب در یک زمان مخصوص است بلکه رخدادهاي متوالی از یک کمبود است. بنابراین زمانی که دوره کمبود آب شروع می شود و مدت زمانی که ادامه دارد خیلی مهم است. اما بیشتر شاخصهاي خشکسالی فقط کمبود آب را از دیدگاه اقلیمی در دوره هاي از پیش تعیین شده ارزیابی می کنند و قادر به نشان دادن دوره واقعی کمبود آب نیستند. در این مقاله به صورت اجمالی به مطالعه پدیده خشکسالی در ایران و راهکارهاي مدیریت و مقابله با اثرات آن در بخش کشاورزي و بررسی راهکارها و تجارب کشورهاي موفق استرالیا، آمریکا و نامیبیا در مواجهه با پدیده خشکسالی پرداخته می شود و در انتها به بیان راهکارهایی با توجه به شرایط کشور ایران در راستاي دستیابی به توسعه و امنیت پایدار در استان هاي کویري جنوب شرق کشور در مقابله با پدیده خشکسالی بویژه در بخش کشاورزي این استانها پرداخته می شود.
واژگان کلیدي: خشکسالی، مدیریت، کشاورزي، توسعه پایدار، ایران.
مقدمه:
همه ساله دومین چهارشنبه ماه اکتبر (ده اکتبر) به عنوان" روز جهانی کاهش اثرات بلایاي طبیعی" اعلام شده است، وبه مدت یک هفته ادامه دارد. خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است و نه واقعه اي تصادفی و نادر. خشکسالی یک
١٠٧٨
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
اختلال موقتی است. خشکسالی جزء بلایاي طبیعی نامحسوس است. خشکسالی در رابطه با برخی شرایط متوسط درازمدت از موازنه مابین بارش و تبخیر و تعرق درنظر گرفته می شود، معمولاً در هر منطقه این شرایط خاص به عنوان ”نرمال ”تعریف می شود. خشکسالی پدیده اي است که از ابتداي تاریخ تمدن بشر با وي همراه بوده است و در آینده نیز ادامه خواهد داشت و مطابق پاره اي از پیش بینی ها احتمال شدت گرفتن آن با تغییرات آب و هوایی که کره زمین با آن مواجه شده است بیشتر نیز خواهد گشت. از داستان معروف حضرت یوسف(ع) در دربار فرعون و خشکسالی هفت ساله مصر که منجر به خشک شدن رود نیل گردید تا کتیبه معروف داریوش در عصر هخامنشی که در آن از اهورا مزدا خواستار رفع بلایاي سه گانه دروغ، جنگ و خشکسالی از کشور ایران شده بود تا عصر حاضر که شاهد خشکسالی هاي متوالی در کشورهاي جهان منجمله ایران می باشیم که باعث نوسانات زیاد در تولید محصولات کشاورزي کشور و خالی شدن روستاها از نیروي فعال و مهاجرت آنها به شهرها و افزایش معضلات جامعه و کشور می باشیم.
تجارب کشور استرالیا در مواجهه با پدیده خشکسالی :
اگرچه استرالیا مناطقی با بیش از 1200 mm دارد ولی با این حال خشکترین قاره مسکونی جهان می باشد. از هر 10
سال، 3 سال خشکسالی بروز می نماید. با توجه به وقوع خشکسالی با فراوانی بالا، دولت استرالیا تنها در زمان وقوع شرایط استثنایی اقدام به کمک می نماید و در سایر مواقع (خشکسالی و یا سایر بلایاي طبیعی) را جزو ریسکهاي ذاتی هر حرفه اي تلقی می نماید که صاحبین مشاغل باید خود براي آن چاره جویی نمایند و از پیش خود را آماده مواجهه با نمایند. اگرچه دولت استرالیا از ارائه کمک به مردم در شرایط وقوع خشکسالی معمولی خودداري می نماید ولی در ارائه کمکهاي فنی و ترویجی ( نرم افزاري) بسیار فعال می باشد. در استرالیا اصل بر “ خوداتکایی مردم “ می باشد. تدوین سند “ اصول و راهنماي ملی مدیریت مراتع استرالیا و نیوزلند“ و “چشم انداز 25 ساله مدیریت مراتع” و “ دستورالعملها و راهنماهاي ایالتی مدیریت مراتع” از این دست اقدامات می باشند. سازمان هواشناسی، دفتري براي نظارت بر خشکسالی دارد که این دفتر از واحدهاي کلیدي ستاد ملی مدیریت خشکسالی است که در سال 1965 راه اندازي شده است و به وسیله شبکه اي از ایستگاههاي هواشناسی میزان بارش روزانه را اندازه گیري می نماید و ارتباطی بین کمبود بارش و خشکسالی هاي قبلی برقرار می کند.
سازمان هواشناسی هر ماهه گزارش وضعیت خشکسالی تهیه و منتشر می نماید. موسسه اي تحقیقاتی به نام CSIRO دارد که فعالانه در کلیه زمینه ها از جمله مدیریت خشکسالی تحقیقاتی انجام می دهد. کمک به آمادگی براي مواجهه با شرایط خشکسالی است. تصمیمات مدیریت مناسب در اوایل بروز دوره خشکسالی و در خلال آن براي جلوگیري از بروز صدمات شدید مالی ابزار مفیدي براي ارزیابی سئوالات ذیل می باشد:
– هزینه نگهداري و تعلیف دام براي زمانی خاص چقدر می باشد؟
– کدام یک بهتر است فروش دام یا اجاره مرتع براي دامها؟ آیا اجاره گزینه اي براي دسته اي خاص از دامها می باشد
؟
– مالیات دامداران استرالیایی در هنگام وقوع و پس از خشکسالی: امتیازات مالیاتی زیادي براي دامداران مبتلابه خشکسالی در نظر گرفته می شوند و اخذ مالیات را تا سالهاي بعدي به تعویق می اندازد. این امتیاز تنها براي مناطقی می باشد که رسماً به عنوان منطقه خشکسالی معرفی شده باشد. دامدارانی که دامهاي خود را در خلال خشکسالی می فروشند گزینه هایی براي اظهار درآمد خود از طریق فروش اجباري دام خود دارند. ایالتهاي مختلف دستورالعملهایی تدوین نمودند که یکی از آنها مربوط به سرزمین NSWمی باشد که تحت عنوان راهنماي بازیابی از خشکسالی تدوین شده است.این راهنما ابزاري مدیریتی براي کشاورزان می باشد. و شامل موارد ذیل می باشند:
– بخش اول – برنامه ریزي ( برنامه ریزي براي رهایی از شرایط خشکسالی).
١٠٧٩
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
– بخش دوم – مراتع، محصولات زراعی و خاك( چراي دامها پس از خشکسالی، مدیریت چراگاهها پس از خشکسالی، مدیریت خاك پس از خشکسالی، آتش سوزي و سیلاب، آماده سازي براي تولید محصول پس از خشکسالی و از بین رفتن چراگاهها، فرصتهاي تولید محصول زمستانه در اراضی خشک، تولید محصول زمستانه پس از خشکسالی، استفاده ازغلات براي چرا، کنترل آفات.
