بخشی از مقاله
خلاصه
رودخانه تمبي يکي از رودخانه هاي جاري در شهرستان مسجدسليمان در محدوده جغرافيايي ٤٨ درجه و ٥٥ دقيقه تا
٤٩ درجه و ٥٣ دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ و بين ٣١ درجه و ٤٢ دقيقه تا ٣٢ درجه و ٣٧ دقيقه عرض شمالي از خط استوا، در حاشيه شرقي استان خوزستان است . دبي ميانگين اين رودخانه ٥ مترمکعب بر ثانيه و آورد سالانه آن ١٥٧ ميليون مترمکعب است . اين رودخانه در عبور از حاشيه جنوب غربي شهر مسجدسليمان پذيرنده فاضلاب شهري مسجدسليمان و پسآب کشتارگاه سنتي دام اين شهر و روستاهاي اطراف است که بدون تصفيه به رودخانه تخليه مي شوند. جهت مطالعه اثرات کيفي ناشي از ورود فاضلاب بر کيفيت رودخانه ، ايستگاههاي مختلف نمونه برداري در مسير رودخانه تمبي قبل و بعد از ريزش فاضلاب شهري به رودخانه تعيين و نمونه هاي موردنظر طي مهرماه سال ١٣٨٢ تا تيرماه سال ١٣٨٣ بصورت ماهيانه برداشت شد و طبق روشهاي استاندارد مورد آزمايش قرار گرفت . نتايج حاصل نشان داد که ، از لحاظ نظام طبقه بندي شاخص کيفيت آب ، بالادست رودخانه تمبي (قبل از ريزش فاضلاب ) در گروه ٤ قرار دارد، ولي در پايين دست رودخانه پس از تلاقي با فاضلاب شهر مسجدسليمان در گروه ٥ يعني (آلودگي بسيار خطرناک) قرار گرفته است . همچنين بر اساس متوسط شاخص کيفيت سالانه ،رودخانه تمبي قبل از ورودفاضلاب در رده متوسط قرار دارد، ولي بعد از ريزش فاضلاب به رده بد تنزل مي يابد.
کلمات کليدي : فاضلاب شهري ، رودخانه تمبي ، نظام شاخص کيفيت آب
مقدمه :
شهر مسجدسليمان با جمعيت بالغ بر ١١٦٨٨٣ نفر طبق آخرين سرشماري سال ١٣٧٥ و سرانه مصرف آب و توليد فاضلاب ١٤٨.٤٥ و ١٢٦.٢ ليتر در روز فاضلاب خود را بدون تصفيه و از طريق کانالهاي روباز موجود در محلات و حاشيه خيابانهاي شهر با طول ٢٩٣٠ متر و دره ها و مسيل هاي طبيعي با مجموع طول ٣٣ کيلومتر که از ابتدا تا انتهاي اين شهر وجود دارند ، به رودخانه تمبي سرازير مي کند .( زلکي قرباني پور ، ١٣٨١ )
رودخانه تمبي با حوضه آبريزي به مساحت ٧٨٠ کيلومتر مربع از دامنه هاي شمال شرق کوههاي آسماري ، قلعه مدرسه ، موردفل و دوبلوتان سرچشمه مي گيرد . اين رودخانه پس از طي مسيري در شمال شرق شهرستان شوشتر به رودخانه کارون مي پيوندد . دبي ميانگين اين رودخانه ٥ مترمکعب بر ثانيه و آورد سالانه ١٥٧ ميليون مترمکعب مي باشد . ( فکور و همکاران ، ١٣٨٢ )
تخليه اين فاضلابها به رودخانه بواسطه پيوستن اين رودخانه به رودخانه کارون و تأثير بر کيفيت آن در سطح منطقه اي از اهميت خاصي برخوردار است . از سوي ديگر طبيعت و سرسبزي خاص منطقه در اطراف رودخانه تمبي ، اين منطقه را به مکان مناسبي جهت تفرج ، شنا و ماهيگيري تبديل کرده است . تخليه اين فاضلابها به رودخانه مشکلات زيست محيطي و بهداشتي را در اکوسيستم رودخانه و استفاده کنندگان از آب رودخانه ايجاد مي کند . از جمله اين مشکلات مي توان آلوده و بيمار شدن ماهيان رودخانه به بيماريهاي انگلي و تهديد بهداشت و سلامت افرادي که جهت شنا و ماهيگيري از رودخانه استفاده مي کنند ، را نام برد.
اين پژوهش با هدف ، بررسي تأثير فاضلاب شهر مسجدسليمان بر کيفيت آب رودخانه تمبي بر اساس نظام شاخص کيفيت آب صورت گرفت .
در زمينه تأثير فاضلابهاي شهري بر اکوسيستمهاي آبي مطالعات فراواني صورت گرفته است ، از آن قبيل مطالعات مي توان به موارد ذيل اشاره نمود :
تحقيقي در زمينه مديريت کيفيت فاضلاب شهري و تأثير آن بر روي رودخانه هادسن ١ در امريکا در قرن اخير صورت گرفت . رودخانه هادسن پذيرنده فاضلاب شهرهاي نيويورک ، تري ٢ و چند منطقه شهري ديگر است . نتيجه اين مطالعه نشان داد که با وجود افزايش جمعيت و افزايش مقدار فاضلاب در قرن اخير ، کاهش بار آلودگي فاضلاب در طي ٢٥ سال گذشته مشهود بوده است .که علت اين امر بطور عمده به وضعيت برنامه هاي مديريتي کيفيتي آب ، ساخت تجهيزات اختصاصي تصفيه فاضلاب که شامل ٥ تصفيه خانه تا مرحله تصفيه اوليه و ٤ تصفيه خانه تا مرحله تصفيه ثانويه براي فاضلاب شهري مي باشد .
( Heting et al , 2003 )
تحقيق مشابه ديگري در استراليا با عنوان تخليه فاضلاب شهري مهمترين عامل آلاينده اکوسيستم دريايي انجام شد . در جنوب استراليا پسآب ٤ تصفيه خانه فاضلاب شهر آدلائيد٣ به نامهاي بوليور٤ ، کريستيس بيچ ٥ ، گلنلگ ٦ و بندر آدلائيد به دريا تخليه مي شود . مقدار اين فاضلاب در سال ٢٠٠٢-٢٠٠١ ، ٩٠٩٣٢ مگاليتر بوده که ٧٧٣٢٩ مگاليتر آن تصفيه شده و ١٣٦٠٣ مگاليتر آن بازيابي شده است .
مقدار کل نيتروژن آن ١٦٨٣ تن ، فسفر ٤١٥ تن ، جامدات معلق ٢٥٤٤ تن و اکسيژن مورد نياز شيميايي ٣٩١ تن بوده است . (٢٠٠٤ , Government of south Australia )
در پژوهش ديگري که در ايران صورت گرفت منابع مهم آلاينده رودخانه انگوران در استان زنجان طي سالهاي ١٣٧٦ تا ١٣٧٨ شناسايي شده که فاضلابهاي ٤٤ آبادي و شهر دندي و همچنين پسابهاي کشاورزي و صنعتي معدن سرب و روي انگوران و شهرک مسکوني و خدماتي سرب انگوران و ́E از عوامل آلاينده مصنوعي رودخانه محسوب مي شدند .
(پري زنگنه و همکاران ، ١٣٧٩ )
طرح تحقيقاتي ديگري تحت عنوان بررسي تأثير اراضي فارياب و طرحهاي توسعه در خوزستان بر کيفيت آب رودخانه هاي کارون و دز صورت گرفت . نتايج اين تحقيق نشان داد که آلاينده هاي کشاورزي ، صنعتي و شهري به ترتيب حجمي معادل ١٨٨٦.٤٥ ، ٢١٨.٩٢ و ١٨١.٣٣ ميليون مترمکعب پسآب را در سال به رودخانه تخليه مي کنند . که از لحاظ بار آلي آلاينده هاي صنعتي در رتبه اول و شهري و کشاورزي در رتبه دوم و سوم قرار دارند . ( حسيني زارع ، ١٣٨١ )
روشها و مواد :
با هدف تعيين کيفيت رودخانه تمبي قبل و بعد از ورود فاضلاب شهر مسجدسليمان ايستگاههاي نمونه برداري در بالادست رودخانه (يک ايستگاه ) و پايين دست رودخانه (٢ ايستگاه ) تعيين شده ( نقشه ١) و سپس از مهر سال ١٣٨٢ تا تير سال ١٣٨٣ نمونه برداري ماهيانه از ايستگاههاي موردنظر به صورت دستي و به کمک سطل نمونه برداري انجام شد . از نظر زماني نيز نمونه ها در نيمه دوم هر ماه و قبل از ظهر برداشت مي شد . نمونه ها طبق شرايط مطلوب به آزمايشگاه منتقل شد و از طريق روشهاي استاندارد موجود در کتاب Standard method for examination of water and wastewater مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت .
در انتها ارزيابي کيفيت آب رودخانه با استفاده از نظام شاخص کيفيت آب ارائه شده توسط بنياد ملي بهداشت امريکا سال ١٩٧٠ انجام شد .
روش شاخص کيفيت آب ابزاري سودمند براي خلاصه کردن مقادير زياد داده هاي کيفيت آب در ساير اکوسيستمهاي آبي در يک لغت (خوب ) يا (بد) و ابزاري ساده براي بيان ساده تر کيفيت آب براي آگاهيهاي عمومي و اهداف مديريتي است که براي محاسبه آن از روابط و منحني هاي ويژه اي استفاده مي شود.
مواد بکار رفته در آزمايشگاه نيز همگي ساخت شرکت مرک٧ آلمان و با درصد خلوص بالاي آزمايشگاهي بوده و جهت تهيه محلولها نيز از آب دوبار تقطير استفاده شد . محيط کشتهاي بکار رفته در آزمايشهاي ميکروبي نيز محصول شرکت بي اس ال گلوبال ٨ انگليس و هيسپان ٩ اسپانيا بود .
نتايج :
نتايج حاصل از انجام آزمايشهاي متعدد فيزيکي و شيميايي در قالب ميانگين فصلي و همچنين نتايج حاصل از ارزيابي کيفيت آب رودخانه تمبي با استفاده از نظام شاخص کيفيت آب در ايستگاه بالادست رودخانه در جدول شماره ١ آورده شده است :
در جدول ٢ ، نتايج آزمايشهاي فيزيکي - شيميايي و همچنين شاخص کيفيت آب در ايستگاه دوم در رودخانه تمبي ( بعد از ريزش فاضلاب مسجدسليمان ) ارائه شده است :
