بخشی از مقاله
بررسی اثرات آلودگی هوا ناشی از ترافیک شهری بر سلامت شهروندان تهران
چکیده
هدف از تدوین این مقاله بررسی اثرات آلودگی هوا ناشی از وسایل نقلیه بر سلامت شهروندان تهران و همچنین بررسی تاثیر مدیریت ترافیک شهری بر کاهش آلودگی های ناشی از تردد وسایل نقلیه بر هوای شهر تهران است. در این تحقیق با استفاده از روش بررسی پرسشنامه ای، میزان و نوع عوارض آلودگی هوا ناشی از وسایل نقلیه بررسی شد. گروه های مختلف از نظر در معرض بودن آلاینده های ناشی از افزایش ترافیک و عوارض آن مورد بررسی قرار گرفتند. همچنین در پرسشنامه GHQ1 ابعاد مختلف سلامت عمومی در بین 4 گروه مختلف شامل؛ دانشجویان، مغازه داران در خیابان های پر تردد، مغازه داران در خیابانهای کم تردد، ماموران راهنمایی و رانندگی مورد پرسش قرار گرفت، که در این بررسی از 245 فرد پرسش شونده، 200 پرسشنامه قابل استناد بود. تحلیل نتایج نشان داد که از لحاظ میزان شدت آلاینده های ناشی از ترافیک و عوارض آن در کلیه گروه های پرسش شونده، ماموران راهنمایی و رانندگی بیشترین گروه و دانشگاهیان کمترین افراد متاثر از آلاینده های ناشی از ترافیک بودند و همچنین از لحاظ وضعیت سلامت عمومی در مورد افسردگی و نمره کلی بین گروه های مختلف تفاوت معنی دار در سطح احتمال 0/05 مشاهده شد، ولی در سایر زیر مقیاس ها(نشانه های بدنی، اضطراب و بی خوابی، نارساکنش وری اجتماعی) بین گروه های مختلف تفاوت معنی داری در سطح احتمال 0/05 وجود نداشت و در نهایت در نظر سنجی کلیه گروه ها، افزایش خودرو ها و ترافیک به عنوان اصلی ترین عامل آلودگی هوا در شهر تهران معرفی شد. در پایان پیشنهاد هایی به منظور ساماندهی وضعیت موجود ارائه گردید.
واژه های کلیدی: آلودگی هوا، تهران، ترافیک، حمل و نقل، سلامت عمومی، پرسشنامه .GHQ
-1 مقدمه
آلودگی هوا یکی از مهم ترین پیامدهای ناشی از زندگی شهری است که محیط اطراف ما را تحت تاثیر خود قرار داده و زمینه مناسبی برای تهدید زندگی انسان ها به وجود آورده است، اگر چه ممکن است مفهوم آلودگی از نظر افراد مختلف متفاوت باشد اما به طور کلی می توان گفت هر عاملی که وجود آن در محیط زیست به نحوی در چرخه طبیعت اختلال به وجود آورد و حیات انسان، حیوان یا گیاه را در معرض تهدید قرار دهد، آلودگی به شمار می آید که یکی از این آلودگی ها، ناشی از تردد خودروها است که منجر به انتشار آلاینده های مضر و به خطر انداختن سلامت محیط زیست و انسان می شود(.(Jacobs,1981,338 از سوی دیگر تندرستی، بخشی از تعریف کلی سلامت از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی((W.H.O است، که در تعریف چنین بیان شده است که سلامتی چیزی بیش از فقدان اختلالات جسمانی بوده و جنبه های مختلف تندرستی از جمله، دارا بودن حمایت اجتماعی، قرار نداشتن در معرض خشونت، نداشتن ترس و اضطراب، وجود خلق و خوی مناسب و دارا بودن احساس اختیار و قدرت را نیز در بر می گیرد(.)kovari,1997,1094 اما بطور کلی عوارض ناخواسته آلاینده های ناشی از ترافیک بر انسان عواملی چون، حساسیت عصبی، تحریک پذیری شدید، گرفتگی عضلانی، خستگی روحی و جسمی، استرس و اضطراب، خشونت و عدم تمرکز حواس، کاهش مقاومت پوست، تنگی نفس، افزایش فشار خون، افزایش فشار داخلی عروق و کاهش بازده کاری است(.(Korte et al ,2001,418 در واقع علت بروز این عوارض نه تنها به تعداد خودروها بلکه به سرعت وسایل نقلیه نیز بستگی دارد، بطوریکه سرعت وسایل نقلیه به خصوص در ساعات پر ترافیک صبح منجر به افزایش میزان غلظت آلاینده ها از جمله ترکیبات کربنی می شود که این ترکیبات عامل ایجاد حساسیت های تنفسی در افراد است(.(Li,2009,2008 همچنین با بررسی آلودگی هوا، در نواحی شهرکوانجگو در کشور چین، بیشترین میزان غلظت ناشی از حمل و نقل عمومی PM10 و CO عنوان شد که مشکلات و خطرات بهداشتی را به همراه داشت(.(Kadiyala,2011
آلودگی در شهرهای بزرگ به خصوص کلان شهر تهران نتیجه گسترش شهر نشینی و افزایش جمعیت و صنایع است اما طبق برآورد های انجام شده مهمترین عامل آلودگی هوا و افزایش غلظت آلاینده ها در تهران افزایش وسایل نقلیه و ترافیک عنوان شده است. از طرفی به دلیل موقعیت جغرافیایی شهر تهران و احاطه شدن این شهر در حصار کوه ها تجمع و غلظت آلاینده ها افزایش می یابد و همچنین ارتفاع بلند سطح تهران از دریا در محدوده 1000 تا 1500 متر موجب احتراق ناقص سوخت می شود و به مسائل آلودگی شدت می بخشد. لذا مجموع عوامل طبیعی و آنچه توسط شهروندان به وجود آمده، موجب شده است که تهران یکی از آلوده ترین شهرهای جهان و در ردیف شهرهای چون مکزیکوسیتی، جاکارتا و بانکوک قرار گیرد(روشن ضمیر و ایکانی،1380،.(545 از طرفی با بررسی غلظت آلاینده های مختلف در مکان های پر ترافیک، افزایش غلظت منوکسید کربن مهمترین منبع آلودگی هوا شناخته شد و اصلی ترین متغییر اثر گذار بر توزیع غلظت این آلاینده در خیابانهای شهری افزایش حجم تردد خودروها که منجر به ترافیک های سنگین شهری می شود عنوان شد(صادقی دهنوی و همکاران،1383،.(4 بطورکلی منابع عمده آلوده کننده هوا که بر هم زننده حالت تعادل ترکیبی هوا و ایجاد عوارض بر سلامت افراد می باشند، به چهار گروه اصلی در قالب مجموعه وسایل نقلیه موتوری، فعالیت صنایع و کارخانجات، منابع گرمایش خانگی و تجاری و منابع متفرقه تقسیم بندی می شوند که در این بین تردد وسایل نقلیه در شبکه حمل و نقل به عنوان منبع اصلی آلوده کننده هوا در بین سایر منابع شناخته شده است. بطوریکه وسایل نقلیه موتوری سهمی در حدود 60 تا 80 درصد از کل میزان آلاینده ها را به خود اختصاص داده است(افندی زاده و مستوفی،1384،.(2 و در این میان بیشترین افرادی که در معرض خطر آلاینده ها قرار می گیرند پلیس های راهنمایی و رانندگی، سالمندان، بیماران قلبی و ریوی و کودکان هستند(صفوی فر،.(1384 و همچنین بررسی ها نشان داده است که تاثیر آلاینده های مختلف ناشی از افزایش وسایل نقلیه در شهرها بر روی افراد مختلف اثرات متفاوتی دارد بطوری که نتایج و مطالعات اویسی و همکاران در سال 1386 نشان داد که ماموران راهنمایی و رانندگی از نظر عوارضی چون اختلال در خواب، اختلال در گفت و گو، عصبانت، سردرد و سرگیجه و ضعف عضلانی بالاترین گروه آسیب پذیر را شامل می شوند،که در واقع با افزایش سطح تنش در افراد، سطح سلامت عمومی آنها کاهش یافته و نشانه بدنی که در واقع نوعی واکنش اضطرابی محسوب می شود در این افراد افزایش می یابد(اویسی و همکاران،1386،.(48 و همچنین اجتهادی در سال 1386 افزایش تردد خودرو ها را عامل افزایش ترافیک و میزان مصرف سوخت دانست و در این میان آسیب پذیر ترین افراد را کودکان و افراد مسن عنوان کرد(اجتهادی،1386،.(5
بطورکلی در راستای اثرات ناشی از ترافیک و افزایش تردد خودرو ها بر سلامت افراد تحقیقات مختلفی انجام شده است، بطوریکه کاکویی با بررسی غلظت الیاف آزبست در هوای تنفسی ماموران راهنمایی و رانندگی در میادین شهر تهران چنین نتیجه گرفت که پراکندگی آزبست در میادین تهران از یک الگوی مبتنی بر ترافیک خاص(حرکت کند و ترمز ممتد) پیروی می کند و با استفاده از آزمون غیر نرمال کروسکال - والیس نشان داد که منطقه مرکزی تهران با رتبه 29 از بیشترین غلظت آزبست برخوردار است، که این رابطه را با توجه به الگوی ترافیک منطقه مرکزی تهران به دلیل بالا بودن حجم تردد خودرو ها، باریک بودن معبرها و فشرده بودن ترافیک توجیح نمود و مواجهه شغلی پلیس راهنمایی رانندگی و تنفس هوای آلوده به آزبست منتشره از کلاج و لنت ترمز خودروهای در حال حرکت را چیزی در حدود 4 برابر غلظت اندازه گیری شده در هوای عمومی شهر تهران عنوان کرد( کاکویی،1388،.(7
محرم نژاد و اجتهادی در تحقیقی با عنوان بازنگری طرح جامع کنترل آلودگی هوای تهران بزرگ و روند پیشرفت محورهای طرح، اصلی ترین علت آلودگی هوای شهر تهران طبق نتایج بسیاری از پژوهش ها را افزایش وسایل نقلیه دانستند و از طرفی به دلیل موقعیت خاص توپوگرافی، رشد بی رویه جمعیت، مهاجرت، عدم برنامه ریزی، عدم مدیریت صحیح و عدم توجه به مسائل زیست محیطی عنوان کردند که آلودگی هوا در شهر تهران به یک معضل تبدیل شده است بطوریکه آلاینده های منتشر شده در هوای تهران اثرات منفی بر افراد در گروههای سنی متفاوت گذاشته است(محرم نژاد و اجتهادی،1389،.(56
میر باقری و قادری با بررسی آلاینده های هوای شهر تهران و آثار زیان بار آن بر سلامت پلیس راهنمایی و رانندگی مهمترین معضل برای پلیس را تاثیر آلاینده های منتشر شده از خودروها دانستند و در میان پنج آلاینده اصلی هوا، ذرات معلق را به عنوان عامل اصلی ایجاد عوارض مشکلات تنفسی و بیماری های قلبی تشخیص دادند و از طرفی عنوان کردند که مردم جهان هر ساله حتی بیشتر از حوادث رانندگی جان خود را بر اثر آلودگی هوا از دست می دهند که دلایل مستقیم مرگ و میر مرتبط با آلودگی هوا شامل بیماری هایی همچون آسم تحریک شده، برونشیت، بیماری های قلب و ریه و آلرژی های تنفسی است و در این میان ماموران راهنمایی و رانندگی به دلیل جلوگیری از افزایش تصادفات و مرگ و میر، خود بیشتر در معرض خطر آلودگی هوا ناشی از آلاینده های منتشره از خودرو ها و خطر مرگ قرار می گیرند و در همین خصوص نظر سنجی هایی از شهروندان تهرانی در خصوص تاثیر آلاینده ها بر سلامت انجام شد(میر باقری و قادری ،1389،.(103
دامن کشیده و همکاران در مطالعه ای تحت عنوان آثار جایگزینی خودروهای فرسوده سبک بنزین سوز بر آلودگی هوای تهران برای کنترل و کاهش آلودگی هوا در تهران بحث جایگزینی خودروهای فرسوده سبک بنزین سوز را مورد بررسی و ارزیابی قرار دادند، و برای برآورد معادلات عوامل مؤثر بر آلودگی هوای شهر تهران برای 4 نوع آلاینده در هفت منطقه شهر با استفاده از روش داده های تابلویی در اقتصادسنجی، نشان دادندکه مصرف بنزین توسط خودروهای فرسوده و مستعمل با غلظت آلاینده های هوای شهر تهران در سطح اطمینان 5 درصد رابطه مثبت و معنادار، و مصرف بنزین توسط خودروهای نو با غلظت آلاینده های هوای شهر تهران در سطح اطمینان 5 درصد رابطه منفی و معناداری داشت و نتایج این بررسی نشان داد که با افزایش خودروهای فرسوده و مستعمل، آلودگی هوا افزایش و با افزایش خودروهای نو، آلودگی هوا کاهش یافت و با خارج کردن خودروهای فرسوده و مستعمل سبک بنزین سوز و جایگزین کردن خودروهای جدید، غلظت آلاینده های هوای شهر تهران برای هر خودرو در هر کیلومتر پیمایش کاهش یافت، علاوه بر این عنوان کردند که برنامه های اسقاط کردن خودروها اثرات مثبتی بر محیط زیست و سلامت افراد گذاشت ونیز باعث کاهش میزان آلاینده های جوی ناشی از ناوگان خودروها شدند(دامن کشیده و همکاران،1390،.(231 در واقع هدف از این تحقیق بررسی اثرات آلودگی هوا ناشی از ترافیک شهری بر سلامت شهروندان تهرانی به روش پرسشنامه ای است.
-2 مواد و روشها
در این پژوهش از ابزار پرسشنامه به منظور جمع آوری اطلاعات استفاده شد و روش نمونه برداری تصادفی بوده است.پرسش نامه به روش خود گزارش دهی تدوین شده است که در مجموعه های بالینی با هدف ردیابی کسانی که دارای نوعی اختلال روانی هستند مورد استفاده قرار می گیرند. فرم 28 ماده ای پرسشنامه سلامت عمومی این مزیت را دارد که برای کل جامعه طراحی شده است. این پرسشنامه به عنوان ابزاری انتخابی می تواند احتمال وجود نوعی اختلال روانی را در فرد تعیین کند، همچنین آزمونی است با ماهیت چند گانه و خود اجرا که به منظور بررسی اختلالات غیر روان گسسته که در وضعیت های مختلف جامعه یافت می شود، طراحی شده است و برای نوجوانان و بزرگسالان در هر سنی و به منظور کشف ناتوانی در عملکرد های بهنجار و وجود حوادث آشفته کننده در زندگی استفاده می شود. این آزمون جنبه تشخیصی ندارد و فقط می توان از آن برای سرند کردن افراد در شرایط حاد استفاده کرد(.)Goldberg,1997,193 این پرسشنامه به دلیل چند خصوصیت از جمله سادگی اجرا، عینی بودن و دارا بودن خصوصیات روان سنجی بسیار مناسب است. پرسشنامه GHQ دارای چهار زیر مقیاس با عناوین نشانه های بدنی، اضطراب و بی خوابی، نارساکنش وری اجتماعی و افسردگی است که از مجموع نمرات آنها یک نمره کلی بدست می آید.
زیر مقیاس اول: شامل مواردی درباره احساس افراد نسبت به وضع سلامت و احساس خستگی آنهاست و نشانه های بدنی را در بر می گیرد. این زیر مقیاس، دریافت های حسی بدنی را که اغلب با برانگیختگی های هیجانی همراه هستند را شناسایی می کند.
زیر مقیاس دوم: شامل مواردی است که مشخص می کند افراد تا چه میزان با اضطراب و بی خوابی مواجه اند.
زیر مقیاس سوم: گستره توانایی افراد را در مقابله با خواسته های حرفه ای در زندگی روزمره می سنجد و احساسات آنها را درباره چگونگی کنار آمدن با موقعیتهای متداول زندگی، آشکار می کند.
زیر مقیاس چهارم: در برگیرنده مواردی است که با افسردگی وخیم و گرایش به خودکشی مرتبط است. نمره کلی هر فرد از حاصل جمع نمرات چهار زیر مقیاس به دست می آید(.)Molina et al,2006,463
در پرسشنامه سلامت عمومی، نمره گذاری به هر پاسخ از راست به چپ؛ صفر، یک، دو و سه نمره تعلق می گیرد. نمرات هر آزمون در هر زیر مقیاس به صورت جداگانه مشخص می شود و پس ازآن نمرات چهار زیر مقیاس جمع شده تا نمره کلی به دست آید. نمرات بین 14 تا 21 در هر زیر مقیاس، وخامت وضع آزمودنی را در آن عامل نشان می دهند و با جمع نمرات زیر مقیاس های چهار گانه نیز نمره کلی فرد در پرسشنامه سلامت عمومی به دست می آید.
جامعه آماری این تحقیق، شهروندان تهرانی بودند که گروه های نمونه گیری بر اساس محل کار و میزان در معرض بودن آلاینده های ناشی از ترافیک در محل کارشان انتخاب و به گروه های خفیف، متوسط، شدید و خیلی شدید طبقه بندی شدند. شیوه نمونه برداری به روش نمونه برداری تصادفی ساده انجام شد و تعداد نمونه های قابل استناد از هر گروه 50 نفر بودند، پرسشنامه به صورت حضوری به تعداد 254 عدد در بین گروه ها توزیع شد که در این میان 200 پرسشنامه از 4 گروه مختلف قابل استناد بودند و در نهایت طبقه بندی گروه ها به شرح زیر انجام شد.
گروه اول: این گروه را دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی تشکیل دادند. در واقع به عنوان گروهی که با توجه به مکان استقرار دانشگاه به میزان کمتری در معرض آلاینده های ناشی از ترافیک قرار داشتند، انتخاب شدند گروه دوم: مغازه دارانی که در معرض شدید آلاینده های ناشی از ترافیک قرار داشتند، تمام این افراد از میان مغازه داران خیابانهایی که میزان آلاینده های هوا در آنجا اندازه گیری شد، انتخاب شدند.
از ترافیک در محل کارشان متوسط بود. گروه چهارم: ماموران راهنمایی و رانندگی که در معرض خیلی شدید آلاینده های ناشی از ترافیک قرار داشتند.
شایان ذکر است به دلیل محدودیت های موجود، بررسی پرسشنامه ای فقط در 4 گروه متفاوت انجام شد که عامل میزان در معرض بودن و تماس با آلاینده های ناشی از افزایش خودرو و ترافیک شهری وجه متمایز کننده گروه ها بود.
-3 نتایج
نتایج حاصل از بررسی پرسشنامه ای به این صورت نشان داده شده است که ابتدا افراد پرسش شونده بر حسب جنسیت تعیین شدند که در نمودار((1 درصد و جنسیت افراد مشخص شده است. در این بررسی بیشتر افراد پرسش شونده را مردان تشکیل دادند که در نمودار((2 درصد رده های سنی مشخص شده است، در بخش سوم پرسشنامه آزار دهنده ترین آلاینده ناشی از افزایش تردد خودروها و ترافیک شهری مورد پرسش قرار گرفت که در نمودار((3 نشان داده شده است و در نهایت در نمودار((4 بیشترین درصد آلاینده هوا ناشی از حمل و نقل از دیدگاه مردم مورد سوال قرار گرفت.
در این میان نظر افراد علاوه بر آلودگی هوا در مورد آلودگی صوتی ناشی از افزایش تردد خودروها و ترافیک شهری نیز مورد سوال قرار گرفت که نظر اکثریت افراد معطوف به آلودگی هوا بود. و همچنین درصد انواع عوارض آلودگی هوا ناشی از افزایش تردد خودرو ها از جمله اختلال در تمرکز، بیماری های قلبی و تنگی نفس، عصبانیت، سردرد و سرگیجه مورد سوال قرار گرفت که نتیجه آن در نمودار((5 نشان داده شده است.
در جدول زیر نتایج مقیاسهای پرسشنامه سلامت عمومی به تفکیک گروه های 4 گانه از نظر میانگین و انحراف معیار آورده شده است.
