بخشی از مقاله
انتخاب معیارهای موثر در پهنه بندی آلودگی هوا ناشی از عملکرد نیروگاهها با استفاده از تکنیک دلفی فازی
(مطالعه موردی: نیروگاه سیکل ترکیبی یزد)
چکیده
آلودگی هوا محصول جانبی و نامناسب پیشرفت صنعت و تکنولوژی است که متاسفانه پا به پای آن رشد کرده و حال دامنه آن از یک شکل محلی و ملی فراتر رفته و به یک معضل بین المللی و جهانی تبدیل شده است. هدف از این تحقیق پیاده سازی تکنیک دلفی فازی در تصمیم گیری و حل مسائل پهنه بندی آلاینده های ناشی از عملکرد نیروگاهها در راستای تعیین موثرترین معیارها و زیر معیارها در قالب یک مطالعه موردی در نیروگاه سیکل ترکیبی یزد در ایران میباشد. در راستای چنین هدفی، در ابتدای امر، سوابق تحقیقات و تجارب به دست آمده در سطح ملی و بین المللی، مورد بررسی قرار گرفت، سپس با استفاده از پرسشنامه دلفی و نرم افزار Expert Choice، معیارها و زیر معیارهای موثر در پهنه بندی انتشار آلاینده های ناشی از عملکرد نیروگاه سیکل ترکیبی یزد، مشخص گردیده شد. شاخص وضعیت آلودگیهای محیط زیست با وزنی معادل 0,528 بیشترین اولویت را به خود اختصاص داد. پس از آن شاخص فیزیکوشیمیایی با وزنی برابر با 0,333 و شاخص اقتصادی – اجتماعی با وزنی برابر 0,14 به ترتیب در اولویت های بعدی قرار گرفتند. در نهایت با استفاده از روش دلفی فازی ابهام و عدم قطعیت های ذاتی موجود در ترجیهات، اهداف و محدودیتهای موجود در مسائل تصمیم گیری انتخاب معیارها و زیر معیارهای موثر مشخص شد.
واژگان کلیدی: پهنه بندی آلودگی هوا، پرسشنامه دلفی، نرم افزار Expert Choice، دلفی فازی و نیروگاه سیکل ترکیبی یزد.
مقدمه
آلودگی هوا از جمله مباحث زیست محیطی است که حجم زیادی از فعالیتها و تحقیقات دانشمندان و محققان این رشته را به خود معطوف کرده است. (شیرزاد و همکاران، (1391 سالهاست که همانند سایر شاخههای علوم محیط زیست و دیگر رشتههای علمی دانشمندان کاربرد فرمولها و معادلات ریاضی در بحث آلودگی هوا را رایج کرده اند و امروزه پهنه بندی آلودگی هوا ابزاری ساده و قدرتمند در مطالعات آلودگی هوا خصوصا پیش بینی وضعیت آلودگی هوا، غلظت آنها تحت شرایط مختلف و در مکانهای دلخواه شده است. (عباسپور، (1390
دلفی رویکرد یا روشی سیستماتیک در تحقیق برای استخراج نظرات از یک گروه متخصصان در مورد یک موضوع یا یک سوال خاص است و یا رسیدن به اجماع گروهی از طریق یک سری از راندهای پرسشنامه ای با حفظ گمنامی پاسخ دهندگان است. (احمدی و همکاران، (1387 نام تکنیک دلفی از افسانه معبد آپولو (ارباب دلفی) در جزیره دلفی یونان گرفته شده که به پیش بینی و پیشگویی آینده مشهور بوده است. این تکنیک در ابتدا بر مبنای حدس، قضاوت و الهام افراد مطرح شد و به تدریج شکل علمی گرفت و اولین بار در اواخر 1950 توسط کمپانی RAND برای بررسی علمی نظرات کارشناسان در پروژه دفاعی ارتش طراحی و توسعه یافت، اما به دلایل امنیتی تا 12 سال بعد منتشر نگردید. در کل، روش دلفی، از نیمه دهه 1960 به عنوان یک روش مهم علمی شناخته شد و اکنون برای طیف گسترده ای از سوالات آینده محور و پیچیده و در طیف گسترده ای از زمینه ها و دیسیپلین ها استفاده میشود. (ابراهیمی، (1392
از جمله نقاط ضعف روش سنتی دلفی، میتوان به: همگرایی پایین نظرات متخصصان، هزینه اجرای بالا و احتمال حذف نظرات برخی از افراد نام برد. بعدها برای بهبود روش دلفی سنتی، مفهوم یکپارچه سازی روش دلفی سنتی با تئوری فازی
مطرح گردید. (Okoli and Pawlowski, 2004)
روش دلفی فازی در سال 1988 توسط کوفمان و گوپتا ارائه شد. در روش دلفی، نظرات افراد خبره در قالب اعداد قطعی بیان میشوند، در حالی که استفاده از اعداد قطعی برای پیش بینی های بلند مدت، نتیجه پیش بینی را از واقعیت دور میسازد. از طرفی افراد خبره از شایستگی ها و توانایی های ذهنی خود برای پیش بینی استفاده میکنند و این نشان میدهد که عدم قطعیت حاکم بر این شرایط از نوع امکانی است نه احتمالی. امکانی بودن عدم قطعیت، با مجموعه های فازی سازگاری دارد، بنابراین بهتر است که با استفاده از مجموعه های فازی (اعداد فازی) به تصمیم گیری در دنیای واقعی پرداخت. (عطائی، (1389
هدف از روش دلفی فازی، دسترسی به مطمئن ترین توافق گروهی خبرگان در مورد موضوعی خاص است که با استفاده از پرسشنامه و نظرخواهی از خبرگان، به دفعات، با توجه به بازخورد حاصل از آنها صورت میپذیرد. ویژگی این روش، ارائه چارچوبی انعطاف پذیر است که بسیاری از موانع مربوط به عدم دقت و صراحت را تحت پوشش قرار می دهد.
(Okoli and Pawlowski,2004)
بررسی مطالعات گذشته حاکی از وجود مطالعات اندکی در زمینه استفاده از روش دلفی فازی در تصمیم گیریهای زیست محیطی در کشور میباشد.
در همین راستا، مقاله ای با عنوان "منطق فازی و کاربرد آن در مدیریت سیستمهای زیست محیطی" توسط طاهریون و حیدرزاده؛ در سال 1387 نگاشته شد. نتایج بررسی ها نشان داد با توجه به تنوع و پیشرفت تکینکهای فازی این ابزار پتانسیل بالایی در تاثیرگذاری بر سیاستهای مدیران در تصمیم گیریهای زیست محیطی دارد که متاسفانه تا کنون در کشور ما به دلیل عدم آشنایی متخصصان محیط زیست همچنان بالقوه مانده است. (طاهریون و حیدرزاده، (1387
مقاله ای با عنوان "استفاده از مدلهای تصمیم گیری چند معیاره و منطق فازی در مدیریت مکانیابی مراکز خدمات عمومی شهری" توسط قاضی عسگری نایینی و ورشوساز در سال 1388 با هدف استفاده از مدلهای تصمیم گیری
چند معیاره و منطق فازی در مدیریت مکانیابی مراکز خدمات عمومی شهری نگاشته شد. در این مقاله پس از بررسی معیارهای موثر در مکانیابی پارکینگ و بررسی روشهای مختلف تعیین وزن و در نهایت انتخاب روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و روشهای مختلف ترکیب لایه ها (Overlay) در منطق فازی، از روش OWA در حالات مختلف ریسک و توازن وزنها استفاده شد و استفاده از هرکدام از روشها در موقعیت های مختلف مورد بررسی قرار گرفت. (قاضی عسگری نایینی و ورشوساز، (1388
مقاله ای با عنوان "پهنه بندی کیفیت آب رودخانه کارون با تکنیک تحلیل طبقه بندی فازی" توسط بابا خواه و همکاران در سال 1389 نگاشته شد، در روش تحلیل طبقه بندی فازی، طبقه بندی کیفیت آب توسط یک رابطه فازی انجام میشود اساس کار به این ترتیب است که پس از تشکیل ماتریس تجانس یا تشابه فازی و تثبیت آن توسط خواص ریاضی روابط فازی استخراج و نمودار دینامیک طبقه بندی ایجاد میشود این روش نوین برای رودخانه کارون به کار گرفته شده و نتایج حاصله به شکل پهنه بندی کیفیت آب رودخانه ارایه شده است. (بابا خواه و همکاران، (1389
واقعیت این است که به این مهم یعنی پهنه بندی انتشار آلاینده های ناشی از عملکرد نیروگاهها تاکنون توجه نشده است؟ این پژوهش بر آن است تا بتواند با به کارگیری تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره و پیاده سازی تکنیک دلفی و دلفی فازی در تصمیم گیری و حل مسائل پهنه بندی در قالب یک مطالعه موردی در نیروگاه سیکل ترکیبی یزد خلا موجود در این خصوص را پر کند. در راستای روش شناختی تحقیق حاضر، جهت شناسایی، گزینش و غربال سازی معیارهای مؤثر در پهنه بندی آلاینده های منتشره ناشی از عملکرد نیروگاههای سیکل ترکیبی، از طریق طراحی، تکمیل و تجزیه و تحلیل پرسشنامه های دلفی استفاده گردیده شد.
- معرفی محدوده مطالعاتی
استان یزد با 72156 کیلومتر مربع وسعت در مرکز ایران قرار دارد. شهر یزد پرجمعیتترین شهر و مرکز سیاسی - اداری استان یزد است. نیروگاه سیکل ترکیبی یزد واقع در شمال غربی یزد به طول جغرافیایی 57° 31´ و عرض جغرافیایی 54°03´ واقع شده است. این نیروگاه از 2 توربین گاز، 2 بویلر، 1 توربین بخار و ژنراتور، 1 عدد کندانسور و 1 برج خنک کن تشکیل شده است.
روش تحقیق
با عنایت به یافته های پژوهش، جهت تکمیل پرسشنامه های دلفی، ابتدا با استفاده از روش نمونه گیری گلوله برفی تعداد 5 نفر متخصص در امر تکمیل پرسشنامه از سه گروه هدف (مقامات و مسئولین دولتی، جامعه دانشگاهی و شرکت های مهندسی مشاور) انتخاب شدند و پس از دریافت اطلاعات از آنها درخواست شد که فرد یا افراد دیگری را که در این زمینه متخصص هستند معرفی کنند در نهایت و با استناد به منابع علمی متعدد و هدف طرح و همچنین با در نظر گرفتن این مسئله که هر چه حجم نمونه بزرگتر باشد تعداد قضاوتها افزایش و ترکیب آنها اعتماد را افزایش میدهد، 18نفر جهت تکمیل پرسشنامه ها انتخاب شدند. ( مظاهری و مقصودلو، (1393
از آنجایی که داده های این پژوهش بر مبنای روش دلفی و فرآیند تصمیم گیری سلسله مراتبی (AHP) تجزیه و تحلیل میشود، از خبرگان خواسته شد بر اساس روش مقایسه زوجی معیارها و زیر معیارها، میزان ارتباط هر دو معیار و زیر معیار را با هم مقایسه نموده و نمره بین 1-9 را براساس جدول 1 انتخاب نمایند.
جدول -1 تعیین اهمیت معیارها و زیر معیارها نسبت به یکدیگر
مقدار ردیف
1 اهمیت یکسان
3 اهمیت کم
5 اهمیت نسبتا زیاد
7 اهمیت زیاد
9 اهمیت خیلی زیاد
2 و 4و 6 و 8 قضاوت بین فاصله های فوق
پس از مهیا نمودن شرایط برای شروع فرآیند، نظیر شناسایی و انتخاب کارشناسان، برقراری ارتباط و...، پرسشنامه های تهیه شده بر مبنای مطالعات مقدماتی صورت گرفته، که حاوی فهرستی از مهم ترین مولفه ها، شاخص های کلان و خرد موثر در پهنه بندی و شدت آلایندگی زیست محیطی بود، در اختیار 18 تن از کارشناسان مرتبط با فعالیت های زیست محیطی، آلودگیهای زیست محیطی در سازمان ها و دستگاه های اجرایی سیاست گذار، دانشگاه ها و مجموعه های مهندسی مشاور قرار گرفت. (جدول (2-3
برای تحلیل روایی و پایایی پرسشنامهها، از روش آلفای کرونباخ از روش های پایداری درونی و نرم افزار SPSS20 استفاده شد. بدین صورت که میانگین تمامیپاسخ ها به نرم افزار وارد و آلفای کرونباخ محاسبه گردید. (جدول (4
مقدار آلفای کرونباخ 0,873 بدست آمده است، هرچه آلفای کرونباخ به یک نزدیکتر باشد، روایی مقیاس بیشتر خواهد بود. لذا میتوان نتیجه گرفت نتایج پرسشنامههای تکمیلی طی تحقیق حاضر از روایی لازم برخوردار بوده است.
با توجه به نتایج حاصل از پاسخ های خبرگان الویت بندی و وزن دهی معیارهای مؤثر در نرم افزار Expert Choice انجام پذیرفت و عوامل پر اهمیت، انتخاب شد. شاخص وضعیت آلودگیهای محیط زیست با وزنی معادل 0 ,528 بیشترین اولویت را به خود اختصاص داد. پس از آن شاخص فیزیکوشیمیایی با وزنی برابر با 0,333 و شاخص اقتصادی – اجتماعی با وزنی برابر 0,14 به ترتیب در اولویت های بعدی قرار گرفتند.
از آنجایی که تصمیم های اتخاذ شده خبرگان بر اساس صلاحیت فردی آنان بوده و به شدت ذهنی است، بهتر است دادهها به جای اعداد قطعی با اعداد فازی نمایش داده شوند به همین منظور، از مجموعه های فازی برای تحلیل نظرات خبرگان استفاده گردد.
