بخشی از مقاله
بررسی سازه هاي طاقی وقوسی در معماري بناهاومنازل ایرانی
چکیده
سازه هاي طاقی وقوسی از دیرباز جزء زیباترین و پایدارترین سازه هاي سنتی و قدیمی ایرانی بود و در بناهاي باستانی ایرانی نیز مورد استفاده قرار گرفته اند که امروزه متأسفانه کاربرد آنها درمنازل و خانه ها مورد بی مهري و بی توجهی قرار گرفته است و فقط از این نوع سازه در معماري مساجد و معابر برخی مکان هاي مذهبی استفاده میشود.
این مقاله سعی برآن دارد که با بررسی میزان پایداري و زیبایی این نوع سازه و نیز طرز استفاده ي آن در خانه هاي قدیمی و سنتی دزفول به فواید احیاي دوباره و مجدد استفاده از این سازه ي پایدار و زیبا در معماري منازل ایرانی بپردازد.
روش تحقیق این مقاله توصیفی تحلیلی و تاریخی می باشد.
نوع تحقیق : کاربردي و روش جمع آوري مطالب به کتابخانه اي (مطالعات کتابخانه اي ) و تحقیقات میدانی میباشد.
-1 مقدمه :
» انسان هاي نخستین بعد از دوران غارنشینی سنگ هاي درشت را بروي یکدیگر می گذاشتند و در ارتفاعی لازم پوششی از سنگ تخت و یکپارچه را به عنوان سقف بر پایه هاي سنگی استوار میکردند و بدینسان سرپناه کوچکی براي حفاظت در مقابل هجوم حیوانات وحشی به وجود می آورند. به تدریج با شکل دادن سنگ که به صورت پله پله به طرف بالا جمع می شده کلبه هاي سنگی به صورت ابتدایی براي زندگی اجتماعی در کنار یکدیگر به وجود آمد و بدین ترتیب معماري طاقی وقوعی بشر آغاز گردید. ایستایی این پوشش ها فقط ناشی از پیوند قطعات سنگی است . انسانهاي نخستین ابتدا
١
سنگ ها را به صورت خشکه چین و بدون ملات برروي یکدیگر قرار دارند اما با کشف آهک و درست کردن ملات شفته آهک و گل آهک بین قطعات سنگی را با ملات می پوشاندند.
-2 معماري طاقی وقوسی ایران به پنج دوره و شیوه تقسیم می شوند که این پنج دوره عبارتند از:
-1 معماري پیش از عهد هخامنشی و آثار باقیمانده از شیوه ي پیش از هخامنشی در مقایسه با سایر شیوه ها بسیار کم است.
-2 معماري دوران هخامنشی.
-3 معماري دوران ساسانیان.
-4 معماري ادوار اسلامی تا اوسط.
-5 معماري نوین که آن معماري دوران صدساله اخیر نامیده اند.
ب ـ نوع دیگر این تقسیم بندي نیز تقسیم بندي مرحوم استاد پیرنیا است که از معماري دوران باستان تا صفویه را به 6
دوره تقسیم می کند: -1 شیوه ي پارسی -2 شیوه ي (ز مرشیدي -3 (19 ‐ 32:1387 شیوه ي خراسانی -4 شیوه ي رازي
-5 شیوه ي آذري -6 شیوه ي اصفهانی.
که از نظراستاد ز رشیدي دسته بندي شیوه پنج گانه بیشتر مرسوم است.
حال به نمونه هاي به دست آمده از شیوه ها و دوران هاي مختلف اشاره اي کوتاه می کنیم:
-1 معماري قبل از هخامنشی : دژهاي مستحکم ، برج ها و باورها و پرستشگاه ها و آتشکده ها، شهر سوخته ، تپه ي نوشیبان ، چغازنبیل ، مرداب هاي کنار دوراونتاش که آرامگاه بزرگان شهر بوده است.
٢
-2 معماري دوره هخامنشی : در این دوره کمتر از سازه و پوشش هاي طاق وقوسی استفاده شده است و بیشتر پوشش ها به صورت تخت و صاف بوده و از جنس چوب هستند. اما باز هم در تخت جمشید از طاق وقوسی براي پوشش دهانه ها و سقف ها استفاده شده است.
-3 معماري تاق دوره ي اشکانی و ساسانی: دراین دوره شاهد آثاري همچون کاخ فیروزآباد و کاخ سروستان خصوصاًو بناي عظیم تاق کسري بوده ایم که می توان علت رونق تاق وقوسی در این دوره را به عدم مقاومت سازه هاي تخت چوبی نسبت داد زیرا پوسیدگی ، مرطوب و خطر موریانه و آتش سوزي (مانند تخت جمشید) عوامل نابود کننده ي پوشش هاي تخت چوبی هستند.
معماري اشکانی را که آن را پارتی نیز می نامند می توان اوج شیوه ي تاق زنی وقوس دانست.
آتشکده ي آذرگشسب ، آتشکده ي بارین (کاریان)، باروي بیشاپور در نزدیکی کازرون، ایوان کرخه ،پل هاي شوشتر ، بندهاي دزفول باقوسی هاي گوناگون دحمزهاي کوهشدامغان ، کاخ هاي سیستان و تاق بستان و چهار تاق قصرشیرین نیز از جمله دیگر بناها هستند.
-4 در دوران قاجاریه بیشتر سازه و پوشش طاق وقوسی به خانه ها و منازل و اماکن متبرکه تعلق گرفت .
در دوره ي سده هاي اولیه اسلام ایوان هاي هند، شبستان هاي وسیع از نظر سازه به بناها اضافه شدند و انواع قوسی هاي پاتو پا به وجود آمد.
انواع قوسی (1 قوسی مستقیم (تخت) ـ قوسی هلالی ـ قوسی کمانی ـ قوسی آزاد کننده ي بارـ قوسی دزد یا قوسی مخفی قوسی خنچه پوشش تخت ـ قوسی برنخشی ـ قوسی نعل اسبی (کمانی تند)ـ قوسی دسته سبدي ـ قوسی نیم دایره ـ قوسی هاي مدور هلوچین ، چیار بیضوي ساسانی ـ قوس تیز ـ تاق هاي دو پوششه قوس کلیل و کلاله ـ قوس هاي منحنی بلند(شمشیري) ـ قوس سهمی ـ قوسی مطلق ـ کوره پوشی یا کونوسازي ـ قوس لاپوشی پایلند ـ قوس پاتوپاـ چهارتاقی (گلودرهم) ـ تاق جنوبی ـ قوس کنگره دارد و (البري ـ شکنجی ـ کولی دار)
الف ـ معماري طاق وقوسی ایران به پنج دوره و شیوه تقسیم می شوند که این پنج دوره عبارت اند از:
-1 معماري پیش از عهد هخامنشی (آثار باقیمانده از شیوه ي پیش از هخامنشی در مقایسه با سایر شیوه ها بسیار کم است) .
٣
-2 معماري دوران هخامنشی
-3 معماري دوران ساسانیان
-4 معماري ادواراسلامی تا اواسط دوران قاجاریه .
-5 معماري نوین که آن را معماري دوران صد ساله اخیر نامیده اند.(می نامند.)
ب ـ نوع دیگراین تقسیم بندي مرحوم استاد پیرنیا می باشد که از معماري دوران باستان تا صفویه را به 6 دوره تقسیم می کند : -1 شیوه ي پارسی -2 شیوه ي پارتی -3 شیوه خراسانی -4 شیوه ي رازي -5 شیوه ي آذري -6 شیوه اصفهانی.
که از نظر استاد زمرشیدي دسته بندي شیوه ي پنج گانه بیشتر مرسوم است.
حال به نمونه هاي به دست آمده از شیوه هاي و دوران هاي مختلف اشاره اي کوتاه می کنیم.
-1 معماري قبل از هخامنشی : در این عصر بناهایی به صورت خانه ها ، دژهاي مستحکم ، برج ها وباباروها و پرستشگاه ها و آتشکده هایی ساخته شد که برخی از آنها با به امروز باقی مانده است از جمله بنایی که با بارهاي مستحکم توسط یک هیأت ایتالیایی در محوطه شهر سوخته مربوط به شهر سکنایی به طور منطقع در سه مرحله کشف شد. این بنا ، مجوعه اي از خانه هاي سکنایی که پیوسته بوده از زیر خاك خارج گردید. همچنین در تپه ي نوشیبان نزدیک همدان توسط گروه باستانشناسی ایران و انگلیس کشف شد. این بنا دژي است با دیوارهاي بلند و باروي مستحکم و کنگره هاي مقاوم .
-2 معماري دوره ي هخامنشی :
پیش از پیدایش معماري دوره ي هخامنشی در بناها از پوشش تاق و تاق هاي ضربی ، رومی وقوسی هاي مختلف استفاده می شده است. اما با پیدایش امپراتوري هخامنشی در ایران ساختمان سازي شکل سنگی و با پوشش تخت به خود گرفت اما در بناي تخت جمشید نیز که در بیشتر جاها سقف ها صاف و تخت هستند شاهد اجراي طاق وقوس براي پوشش دهانه ها و سقف ها بوده ایم.
-3 معماري تاق دوره ي اشکانی و ساسانی :
٤
پس از بررسی کار آمدن حکومت اشکانیان بلافاصله دوران نوسازي و بازسازي آغاز شد. با تجربه از شیوه ي معماري قبل که سقف هاي چوبی تخت در مقابل تغییرات جوي همانند رطوبت ، پوسیدگی ، خطر موریانه و یا خطرات دیگر از قبیل آتش سوزي نمی تواند مصالح بادوام و پرعمر می باشد معماران ایرانی دوباره به طرف پوشش هاي قوسی و تاق کشیده شدند.
به طور کلی در طرح و ارزیابی هر ساختمان به دو نکته باید توجه داشت :
-1 سازه: در طرح و ارزیابی سازه ، پی سازي تحت شرایط محیط ،زمین و اوضاع تحلیمی و آب و هوا بررسی و به نسبت نیروهاي وارد از طبقات نوع شالوده مشخص می شود و استخوان بندي بنا تحت شرایط و ضوابط متی طرح و اجرا و سقف که پوشش بنا است در شرایط مختلف و از مصالح گوناگون برابر جزئیات اجرایی ساخته می شود. به طور کلی می توان گفت که اصول سازه از ساختمان اصلی و استخوان بندي بنا حکایت می کند و با اجراي صحیح این اصول یک بنا می تواند قرن ها استوار بماند.
-2 نما:در نما سازي موقعیت و شکل ظاهري بنا مورد توجه است . نما برابرخواست هاي معماران به وجود می آید و شکل ظاهري بنا را تشکیل می دهد، باساختن به پایان می رسد و مورداستفاده قرار می گیرد.
از ویژگیها ي شیوه ي قبل از دوره ي هخامنشی به وجودآمدن قوس ها و تاق هایی به شکل هاي مرور ، نیمه دایره ، چیارتخم مرغی و نوعی سهمی نزدیک به چیار و انواع قوس هلوچین می باشد. ترسیم کمان قوسی ها از ویژگیها این دوره بوده است. ساختن پوشش دوردار تاق هاي بلند (قوس ها) براي تحمل نیروهاي فشاري فراوان حکایت از آشنایی ایرانیان با ضوابط ترسیم قوس چه از نظر ریاضی و چه از نظر هندسی می کند.
-4 معماري تاق قرون بعد از اسلام تا اوسط دوره ي قاجاریه:
معماري تاقی دوران اسلامی شامل الف : معماري سده هاي اولیه اسلام
دراین دوره شیوه هاي تازه چه از نظر اصول سازه مانند ایوان هاي بلند ، شبستان هاي وسیع و انواع قوس هاي پاتوپا و گنبدي دور دار وچه از نظر اصول نماسازي با نماهاي مختلف مانند خط کوفی و کارهاي معقلی ، خط بنایی و گچبري موارد دیگر روح انسان را در مساجد ایرانی صیقل می بخشد.
ب ـ معماري تاق دوره دیلیمان تا ایلغار مغول
٥
از ویژگی هاي این دوره به وجود آمدن قوسی هاي بیضی و جناقی و تیز ، تاق هايحدوداً بلند و ایوان هاي طویل و بالاتر از همه گنبدهاي دور داراست . در این دوره کاربندي پدید آمده که به شکل ظاهري بناها رونقی خاص و جلالی ویژه بخشیده است.
این شیوه از اوایل دوره ي دیلیمان آغاز شده و تا پایان دوره ي سلجوقیان در تمامی ایران بزرگ و حتی آسیاي صغیر رواج داشته است.
ج : معماري تاقی دوره هاي ایلخانی و دوره تیموري
این شیوه از اوایل دوره ي ایلخانی شروع می شود و تا پایان زمامداري تیموریان به طول می انجامد. از تغییرات اصول سازه دراین شیوه پیدایش انواع قوس هاي متنوع و تاق پوششها و گنبدهاي مخروطی و هرمی شکل ، گنبد هاي دو پوششه ي ( دو پوسته) و ایوان هاي بلند با قوس هاي شمشیري تیز است. در نماسازي نیز تحولات شگرفی در گره سازي ، و معرق به وجود آمده است.
د : معماري ناقی دوره ي صفویه تا قاجاریه
پدیده پوشش هاي تاقی دوره تیموري در دوره ي صفویه به نهایت اوج خود می رسد و تا دوران قاجاریه و حتی معاصر ادامه می یابد.
از تغییرات اصول سازه در این شیوه ، پیدایش انواع قوس ها بعداًو تاق ها گنبد سازي با ترسیم برمبناي ضوابط هندسی و براساس اصول هندسه و ریاضی است که براي قبول بارها و نیروهاي فراوان شکل گرفته است . نوع قوس هاي دوره صفویه به نام قوس شاه عباسی مشهورشده است.
دراین دوره تاق ها به شکل هاي گوناگون پوشش شده و علاوه بر آن گنبد هاي کوتا ه و بلند با قطرهاي مختلف و به خصوص بزرگ ساخته شده است.
به طور کلی جدا از شیوه ي قبل از دوره ي هخامنشی شیوه ي پارتی از دوره ي اشکانی را می توان اساس پیدایش قوس ها و تاق ها و گنبدهاي کوتاه دانست. در سایر شیوه ها انواع قوس ها و پوشش ها به وجود آمد و کاربرد آن ها رواج
