بخشی از مقاله
معماری منظر مدرن بازتابی از جلوه های باغ ایرانی، با نگرش ویژه به چهار باغ ایرانی
چکیده :
معماری منظر مدرن را هنر ترکیب تغییرات سطح زمین که در اثر عوامل طبیعی، جهت ساختن فضای خارجی مطلوب انسان به وجود می آیند می دانیم، که عناصر آن سرشار از رویکردهای متفاوت معمارانه است که شامل تناسبات ، تضادها، تقارن و سایر پارامترها می باشد، که الگوهای باغ ایرانی با تاریخ درخشان خود به عنوان یکی از بهترین الگوهای منظر سازی و محصول تعامل سازنده انسان ایرانی در مواجهه با طبیعت است. به وضوح به چشم می خورد که اکثر این باغ های ایرانی دارای الگوهای چهار باغ به عنوان مشهورترین و کهن الگوی شکل گیری باغ ایرانی می باشد و پیوندی ناگسستنی را شامل می شود، این موضوع در عین حالی می باشد که با رعایت این الگو، باغ های ایرانی دارای تنوع و گوناگونی نیز هستند که ناشی از توجه به شرایط اقلیمی منطقه و پاسخگویی به نیاز های جامعه است.از سویی نیز می توان ابعاد مختلف پایداری را در باغ ایرانی مشاهده کرد.در این پژوهش با روش مطالعات کتابخانه ای و با رجوع به اسناد و مدارک مربوطه معماری و الگوهای ساخت و عناصر تشکیل دهنده باغ های ایرانی
1
با الگوی چهار باغ و معماری منظر مدرن تحلیل گشته و باغ ایرانی به عنوان خواستگاه و ریشه معماری منظر مورد بحث قرار می گیرد.
واژه های کلیدی : باغ ایرانی ، معماری منظر ، چهار باغ ، اقلیم ، طبیعت
مقدمه:
باغ ایرانی عبارت است از محدوده ای محصور با دیواری، به عنوان مرز مابین عرصه داخل و خارج و همچنین ایجاد سایه و رطوبت که نهایتاً فضای فرح بخش را نسبت به محیط گرم پیرامون خود را به وجود آورد (مسعودی .(104 : 1382
گیاه، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی با یکدیگر تلفیق شده و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده را برای انسان سبب می شوند. (شاهچراغی .(41 : 1389
که در مورد علل شکل گیری باغ ایرانی و هندسه خاص آن عواملی مختلف ذکر گردیده است:
· تقدس عناصر یا جهات اربعه : شکل گیری کهن الگوی چهار باغ و به تبع آن هندسه راست گوشه
· باغ تمثیلی از بهشت و تلاشی جهت بازسازی بهشت آرمانی بر روی زمین
· وجه اقتصادی و باروری باغ ایرانی
· باغ به عنوان عامل استقرار موقت و دائم
· دلایل اقلیمی و نیاز به وجود باغ در سرزمین خشک ایران و پناه بردن به طبیعت باغ به عنوان ابزاری برای نمایش قدرت حاکم
· باغ پدیده ای آئینی به عنوان معبد و مکان حضور خداوند
هر کدام از عوامل یاد شده جنبه ای از علل وجودی باغ ایرانی را مورد بررسی قرار می دهند که برخی ناشی از اساطیر می باشد و
ریشه دقیق آن مشخص نیست.
2
اما لازم به ذکر است که الگوی چهار باغ به عنوان مشهورترین الگوی شکل گیری باغ ایرانی با اتکا به عدد چهار و تقدس آن در فرهنگ ایرانی و اسلامی از جهات مختلف کهن الگوی باغ ایرانی شناخته شده است. با استناد به طرح نخستین باغ که اساس الگوی چهار باغ را بنیان نموده باغ شاهی یا پاسارگاد است که بخشی از نقشه های آن بر اساس حفاری ها و بخشی از آن براساس حدس و گمان استروناخ به صورت چهار بخشی ارائه گردیده است. و همچنین در لغت نامه دهخدا ،چهار باغ به باغ های چهارگانه در کنار یکدیگر که با خیابان ها از هم جدا شوند و یا در پیرامون عمارتی باشند. به وسیله یک رشته پیاده رو یا گردشگاه از هم جدا باشند، اطلاق می شود.
در این صورت اشتباه است که معماری منظر را به عنوان هنر و دانشی جدید تلقی کرد در واقع معماری منظر در ترکیب هنرهای تجسمی، گیاهشناسی، جامعه و روانشناسی تاریخ هند، عمران و محیط زیست و دیگر تخصص هاست که حول محور طراحی فضای بیرونی در پاسخ به 3 هدف اصلی زیباشناسی، کارکردی و خواناسازی محیط و نیز فرهنگ و هویت وارد عمل می شود. (منصوری (1383
که با مطالعه قسمت ها و بخش های مختلف مبانی معماری منظر می توان دریافت که تمامی مبانی معماری منظر در گذشته توسط باغ های ایرانی به عرضه ظهور رسیدند و بی شک می توان ریشه معماری منظر را در الگوهای باغ ایرانی بافت که در طی دوران دست خوش تغییرات مناسب با زمان و مکان گردیده است.
- 1 جلوه باغ در فرهنگ ایران
باغ ایرانی آنگونه که از ایده و تعریف آن بر می آید گذشته از فضایی عملکردی که مردمان در آن دمی بیاسایند و تفریح کنند خود مفهومی نقش بسته بر سرزمین و برآمده از فرهنگ و شکل گرفته در آداب و رسوم مردمان است. این موضوع نشان از این است که همواره ایرانیان با طبیعت در ارتباط بودند، به نحوی که برای آسایش و آرامش ، تفریح و برای کار به طبیعت روی می آوردند، باغ نمونه ای کوچک از طبیعت می باشد تمامی نیاز های ذکر شده ی افراد را تامین می کردند.
3
اگر معماری ایران عصاره و تبلور اندیشه ایرانی در مواجهه با فضای زیست انسانی باشد و اگر شهرهای تاریخی ما همواره رنگ خاک و طعم آب جاری در سرزمینمان را با خود دارند دور از ذهن نیست که تصور شود باغ هایمان نیز گذشته از اندیشه های شکل گیریشان دورنمایی از آرمان های انسان ایرانی هستند.
چه آنگاه که با حفظ تقدیس آب را چنان در باغ می گردانند تا باغشان نیز نماد فکر و اندیشه و عناصر هستی بخششان گردد و چه زمانی که بیش از همیشه باغ را تمثیلی از بهشت برین می دانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه می کردند.
این صنع برآمده از فرهنگ چون هر پدیده دیگری که در چهارچوب های فرهنگی شکل می گیرد جلوه های خود را در وجوه گوناگون فرهنگ و هنر سرزمینش بر جای می گذارد این تاثیرات در حوزه فرهنگ بیش از هر چیز در ادبیات و شعر پارسی، معماری و هنرهای ایرانی به چشم می خورد.از اینروست که باغ در شعر پارسی از دیدباز اهمیت و جایگاه خاص خود را داشته است.
اگر بخواهیم جلوه های باغ را در دیگر وجوه فرهنگ و هنر ایرانی نظاره کنیم می توان تاثیر عمیق آن را در مهم ترین هنرها همچون مینیاتور دنبال نمائیم. که چگونه باغ در فضا سازی این نقاشی ها تاثیر عمیق خود را برهای گذاشته و نقاشان ایرانی فضای آزمایشان را از باغ انتزاع کرده اند پس در واقع باغ ایرانی نه صرفاً به اعتبار یک فضای معمارانه بلکه به اعتبار پشتوانه پر معنا و مفهوم خود اینچنین زندگی و حیات مردمان را در بر گرفته و حضور خود را تجلی ساخته است.
حضور باغ در هنرهای تجسمی ایرانیان چون نگارگری ایرانی و نیز در دبستانه های کهن چون فرش ایرانی حکایت از درهم آمیختگی فرهنگ و هنر این مردمان با طبیعت و مظاهر آن که نشانه هایی از بهشت را با خود به همراه می آورد وارد و هنرمند ایرانی اوج تمنای خود از خدای خویش را در آن به تصویر می کشد که شاید بتوان گفت باغ ایرانی یکی از نیکوترین جلوه های صورت و معنا بر آمده از باورهای ایرانیان است.
-2 سیر تحول باغ ایرانی
در ایران باستان هر شهر و قصری شامل باغ هایی بود که بسیاری از آنان عمومی و همه آن ها جهت مراسم های نوروزی گشوده می شدند.
4
باغ های ایرانی دارای محوطه های باز بوده و به صورت چهار راه های بزرگی که در میان آن ها آب نماهایی وجود داشت و میدان مرکزی یک پارک بزرگ بود که گرداگرد آن را درختان سر به فلک کشیده احاطه می کرد.
باغ از دیرباز بخش اساسی از زندگی ایرانیان و معماری ایرانی بوده و در موجودیت آتشکده های بزرگ و تقویت نمادین آن ها سهم داشته است.
باغ های هخامنشی دارای طرح های مستطیل دقیق با خیابان ها و درختان متقاطع بود. سنگ نگاره های بجا مانده از دوران هخامنشی با درختان راست قامت به خوبی اهمیت باغ در میان ایرانیان را نشان می دهد.
باغ در عصر شاهنشاهی ساسانیان نیز بر پایه اصول گذشته شکل می گیرد. که شامل ترکیب هندسی منظم، میان عرصه اصلی، خیابان های عمود بر هم و کوت های راست گوشه بوده است که با دقت طراحی و مراقبت می شدند.
در دوران اسلامی باغ های انبوه کاخ ها را احاطه می کردند و از لحاظ معماری به عنوان بخش مهمی از آن محسوب می شدند به صورتی که باغ تمامی جوانب اصلی بنا را در بر می گرفت و سراسر محوطه به قطعات مستطیلی تقسیم می شد که از میان آن ها جوی های کوچکی می گذشت که از تفکر باغ های کهن ایرانی پیروی می کرد. پس از آن از سده های نخستین هجری باغ سازی به شیوه ایرانی به فراسوی مرزها رفته و به مرور زمان گسترده خود را وسیع تر می کند.
باغ های زیبای آندلسی (الحمرا) و باغ های با بری کشمیر نمونه های شگفت انگیز تحت تاثیر باغ سازی ایرانی هستند که توسط بابرشاه از شاهان مغولی حاکم بر هند ساخته شده اند. همچنین باغ سازی در کشورهای شرقی از شیوه های باغ سازی ایرانی الهام گرفته اند.
در سرزمین هند و باغ هایی در آگرا واقع در شمال هند احداث گردید که معدودی از آن ها تا به امروز موجود است و پس جهانگیر یکی از جانشینان شاه بابر چندین باغ با الگوی ایرانی را در منطقه کشمیر ایجاد نمود.
در کتاب تاریخ تمدن- عصر ایمان - ویل دورانت آمده است که باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفت و نیز در بین اعراب و مسلمانان و هم در هندوستان رواج یافت و در قرون وسطی موجب الهام اروپائیان گردید در اروپای قرون وسطایی که
5
در شهرها باغ عمومی و فضای سبز مفهومی نداشت بیشتر شهرهای ایران در محاصره باغ های سرسبز و انبوه که پناهگاهی برای آسایش ساکنان آن ها بوده است و از نظر زیبایی، طراوت و دانش باغ های بزرگ و بی شمار در دنیای آن روز به خود می بالیده اند.
-3 چهار باغ فرم اصیل یک باغ ایرانی
در رابطه با فرم و ساختار چهار باغ نیز مطالب فراوان اما مختلفی ذکر شده است که عبارت است از استروناخ معتقد است باغ سلطنتی پاسارگاد نخستین الگوی باغ ایرانی است که با طرح چهار باغ ساخته شده است کوروش علاوه بر ایجاد فضای سبز و درختکاری به جهت مطبوع کردن هوای مجموعه سلطنتی اش و ایجاد سایه و بوی خوش گلها و نیز چشم انداز زیبا از باغ خود را نیز طالب بوده است. و همچنین جهت ایجاد پرسپکتیو زیبا در مقابل ایران واورنگ شاهی از کاشت درختان بهره برده است ارشاد الزاغه نوشته ابونصر هروی در قرن دهم عقیده.
ابونصر هروی نوسیده ارشادالزارعه در قرن دهم عقیده دیگری داشت ، او می نویسد »یکی از شاه جوی (جوی اصلی) می کشند در وسط و بعد حصار و چمن کاری در دو طرف«
به عقیده او نخستین بارو به طور رسمی واژه (چهار باغ) در دوره صفویه به باغ های اطلاق می شوند اما وجه تسمیه آن بنا شرکت اعداد در کاربرد است که در فرهنگ ایرانی مرسوم گشته است و هر چیزیش از تعداد معمول را با عددی می خواسته مثلا عدد 40 ستون برای فضای چند ستونی اطلاق می شود از این رو تقسیم بندی بیش از یک یا دو بخش باغ را چهار باغ گویند.
اما شاید رایج ترین فرم که وجه تسمیه چهار باغ نیز می باشد همان تقسیم چلیپایی است که از استروناخ ذکر کردیم. در بررسی باغ های تاریخی ایران باغ های باقی مانده دوران صفوی و بعضی باغ های قاجار بیشتر به این فرم ساخته شده اند یعنی 2 محور عمود بر هم از آب و گاهی این دو محور 2 معبر از باغ می باشند که باغ را به 4 بخش تقسیم نموده است.
باغ فین کاشان، باغ ببرم آباد کرمان- باغ چهل ستون، باغ های شیراز و باغ هزار جریب اصفهان، طراحی چهار باغچه در حیاط خانه ایرانی از نمونه های کوچک و بزرگ چهار باغ ایرانی به شمار می روند.
