مقاله بررسی وجوه تشابه مفاهیم موسیقی ایرانی و معماری ایرانی ( نمونه موردی : باغ تخت شیراز )

بخشی از مقاله

بررسی وجوه تشابه مفاهیم موسیقی ایرانی و معماری ایرانی (نمونه موردی: باغ تخت شیراز)

چکیده
معماری ایرانی و موسیقی ایرانی به عنوان تجلی بخشهایی از هنر روح آدمی، دارای جلـوههـای جمـالی و جلالـی مشابهی در عرصه بروز و نمود میباشند. هرچند موسیقی با پدیده شنوایی و معماری با پدیده بینایی بیشتر نمود می-یابد ولی هر دو هنر از وجوه متشابه فراوانی بهره بردهاند. هدف پژوهش حاضر مطالعـه و بررسـی وجـوه متشـابه در اصول موسیقی ایرانی و معماری ایرانی است. به عنوان مطالعه موردی نیز، باغ تخت شیراز، به عنوان یکی از بهترین نمونههای معماری باغسازی ایرانی انتخاب شده است. در تحلیل و بررسی موارد متشابه، نه اصل مورد بررسـی قـرار گرفته است. این نه اصل عبارتند از: سلسلهمراتب، درونگرایی و محرمیت، صـوت، ریـتم و تکـرار، تقـارن، عرفـان، پاساژ یا مدگری، هارمونی، تزیین. در این پژوهش از روش سیستماتیک با ساختار نرماتیو اسـتفاده شـده اسـت و بـه بررسی بایدها میپردازد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که اصولی چون سلسلهمراتب، تقارن، ریتم و غیـره که در روند شکلگیری و توسعه در موسیقی ایرانی شرکت دارند، در معماری ایرانی با بیـان کالبـدی در سـاختاری فضایی و معنایی نمود پیدا میکنند. بدین ترتیب، کدهای معنایی و اصول نظام دهنـده مشـترک، در ایـن دو عرصـه هنری با بیانهای متفاوتی به منصه ظهور میرسند.

واژگان کليدي: معماری ایرانی، موسيقی ایرانی، باغ تخت شيراز، سلسله مراتب، تقارن

-1 مقدمه
موسیقی ایرانی انگارهایست که سراسر وجود معنوی و تاریخی ایرانیان را دربر گرفته است و چون سایر هنرهای ایرانی، متأثر از مفاهیم جاودان و اعتقادات مذهبی مردمان این سرزمین است. موسیقی ایرانی برساخته از پیوستاری معنوی و فرهنگی است که در سراسر پیشینه تاریخی ایران زمین گسترش یافته است. شیوههایی که امروزه از آن با عنوان موسیقی سنتی یاد می-کنیم، حاصل تداوم این مفاهیم موسیقایی، طی قرون و اعصار گذشته از طریق انتقال از استاد به شاگرد (سینه به سینه) با حفظ آداب معنوی موسیقی ایرانی بوده است. نوآوری و بداههپردازی موجود در سیره گذشتگان این هنر نیز سازگار با آموزههای پیشکسوتان آن است و در نهایت پیوستاری کارآمد در طول زمان فراهم آورده که از آن به نام موسیقی ایرانی یاد میشود. (مهدوینژاد، 1383، (88

1

از سویی دیگر یکی از نیکوترین جلوههای صورت و معنا، برآمده از باورهای ایرانیان باغ ایرانی است. این همان فراز از تاریخ آفرینشهای پارسی است که لطیفترین ترنم طبیعت و عشق به زندگی را در پرتو استعارههای عرفانی و اسلامی به قدرتمندانهترین شکل پدیدار ساخته است. (سمیعآذر، 1383، (320

اثر معماری، به وسیله شکل یا فرم خاص خودش، به بیانی که ویژه آن است، به نیروی برانگیزانندهاش یا به وسیله نمادهایی که در خود دارد، قابلیت آن را دارد که نقش یک وسیله ارتباط فرهنگی– اجتماعی را عهدهدار شود، و در نهایت، پیمودن راه تعالی را در محیط اجتماعی خاصی هموار کند؛ و این راهی است که موسیقی نیز میپیماید و به این منظور است که جملهها و تمها و موتیفهایی را، به نظمی خاص و در پیروی از قواعدی که ریشه و اساس تجربی دارند و متکی بر ریاضیات– طبیعیاتاند، در چهارچوبهایی، به فرم سونات یا سمفونی یا فوگ، کنار یکدیگر قرار میدهد. (فلامکی، 1383، (300

باغهای ایرانی در طول تاریخ این سرزمین، جلوهای اصیل از هنر معماران ایرانی و عرصهای جهت ظهور ذوق و استعداد آنان بوده است. مهمتر آن که عرصهای است که دو هنر معماری و معماری منظرتواماً در آن نمود پیدا کرده است. از سویی، همواره بین هنر موسیقی و معماری در تمامی فرهنگها تشابهات نزدیکی وجود داشته است و معماری ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین بررسی اصول حاکم بر طراحی باغ ایرانی از منظر وجوه تشابه آن با مفاهیم موسیقایی، ضروری به نظر میرسد. هرچند در آغاز امر شاید چنین به نظر برسد که یافتن مفاهیم مشابه بین موسیقی که موجودیتی مجرد دارد و بر درک و احساس فردی استوار است و باغ که ماهیتی ملموس و عینی دارد دشوار میباشد، اما قدری تأمل در این مسأله، ما را به پیوندهای عمیقی که بین مفاهیم بنیادین این دو عرصه وجود دارد واقف خواهد کرد. در این مقاله، باغ تخت شیراز به عنوان نمونهای کامل از باغ ایرانی، جهت مطالعه انتخاب شده و تحلیل ویژگیهای فضایی و کالبدی آن و مقایسه آن با مفاهیم موسیقی ایرانی، میتواند دیدگاهی جدید در باب ویژگیهای ساختاری این هنرها بر ما عرضه کند.

-2 معرفی باغ تخت شیراز
به گفته محققان باغ تخت از جمله باغهای قدیمی ایران است با سابقهای دستکم تا پیش از قرن هشتم. (علائی، 1388، (5 این باغ بر دامنهی قطعه کوهی در شمال شیراز بنا شد. فاصله باغ با شهر نزدیک به یک کیلومتر بود. (خوئی و گراوندپور، 1389، (6 از اواخر دوره قاجاری این باغ رو به ویرانی رفت. در عهد پهلوی بخشهایی از آن بازسازی شد، لیکن طرح باغ مخدوش شد. سرانجام باغ در قلمرو قرارگاه نظامی شهر قرار گرفت و تاکنون بخش اعظم آن ویران شده است. (شکل (1 (خوئی و گراوندپور، 1388، (31

شکل -1 موقعیت باغهای ارم، تخت، جهاننما و دلگشا بیرون شهر شیراز. منبع: (نقشه سال 1343 سازمان نقشه برداری کشور)

2

باغ تخت، باغی مطبق است که در فراز و کنار تپهای طبیعی در دشت مصلی قرار گرفته است. این باغ از سه بخش جنوبی (باغ پایین)، بخش میانی (سکوها و طبقات) و بخش شمالی (عمارت روی تپه) تشکیل شده استغیر. از بخش جنوبی باغ که نسبتاً مسطح است، بخش میانی باغ از هفت سکوی مطبق تشکیل شده است. بخش شمالی و انتهایی باغ را بر فراز بخش میانی روی تختی بر تپهای طبیعی ساختهاند. اختلاف ارتفاع بالاترین (سطح تخت روی تپه) و پایین ترین بخش (سطح باغ جنوبی) حدود 20 متر است.

باغ تخت یک محور اصلی حرکتی دارد که به موازات امتداد طولی و در میانهی عرض باغ کشیده شده است. این محور طولی با خیابان میانی باغ پایین و آبنماها و جوی آب میانی و ورودیها و نیز عمارتی بر فراز تپه تعریف میشودباغ. تقریباً محور فرعی ندارد، تنها محور فرعی که برای باغ میتوان متصور شد، بر روی سکوی اول باغ بعد از آبنما یا دریاچه بزرگ میانی است که با دو عمارت در طرفین آن مشخص است. (شکل (2 (علائی، 1388، 12 و (13

شکل -2 تصویر افقی فرضی باغ تخت شیراز منبع:(علائی، 1388 ، (13

ورودی اصلی باغ در ضلع جنوب غربی، در امتداد محور طولی باغ است. ورودی دیگر در سمت دیگر محور طولی باغ است که از آن به عمارت روی تپه وارد میشوند. (علائی، 1388، (13

گویا باغ تخت حداقل سه عمارت داشته است: عمارت اصلی، که بنایی است با حیاط میانی بر فراز تپه در انتهای محور طولی باغ، و دو عمارت میانی در طرفین سکوی اول و عریض بخش میانی باغ. (شکل 3 و (4 (علائی، 1388، (13

شکل-3 سکو عمارت جانبی باغ تخت منبع: (کاخ گلستان) شکل -4 سکوهای مطبق و مسیر آب و عمارت اصلی باغ تخت . منبع: (بیاد شیراز)

3

بخش جنوبی عمارت اصلی، بنایی است کشیده به موازات سکوهای مطبق که قسمت میانی آن دو طبقه ارتفاع داشته و در وسط آن ایوانی داشته است. جبهه اصلی این بنا رو به جنوب است، به سمت سطوح مطبق و بخش جنوبی باغ و دشت شیراز. علاوه بر این عمارت، سکوهای مطبق میانی نیز به همراه فضاهایی که در جای جای آن به چشم میخورد به حیاط پایین باغ و آبنمای وسیع (دریاچه) و دشت شیراز نظر دارند. در منظره باغ از سمت پایین به سمت سکوها، درختانی در طبقات مختلف به صورت منظم دیده میشوند که این باغ را به مثابه باغهای معلق درآورده است. تصویر این سکوها و عمارت اصلی باغ در آبنمای بزرگ (دریاچه) پایین باغ منعکس میشود و این مجموعه را حتی بزرگتر و باشکوهتر نیز نشان میدهد. (شکل(5 (علائی، 1388، 13 و (14

شکل -5 آبنمای وسیع، فواره و سکوهای مطبق و عمارت اصلی انتهای باغ تخت بر فراز تپه. منبع: (بیاد شیراز)

-3 مفاهیم مشابه در موسیقی ایرانی و معماری باغ تخت شیراز
-1-3 صوت

همه میدانیم که موسیقی، پیش از هر چیز، از صوت یا صدا ساخته میشود. به عبارت دیگر، بدون صدا هیچ نوع موسیقی-ای وجود نخواهد داشت.

در باغ ایرانی مفهوم صدا و سکوت هم چون موسیقی وجود دارد. " فضای باغ آکنده از اصوات دلنشین است. صدای جریان آب، وزش باد در میان شاخ و برگ درختان، نغمه پرندگان، هیاهوی آدمیان و سکوت ناگهانی؛ ترکیبی از تمامی آواها، فضا را پر کرده است. صدای آب همیشه برای ایرانیان مطبوع و دلپذیر بوده است. احداث باغ در زمینهای دارای شیب مختصر، موجب پیدایش جویهایی میشد که آب آنها با شرشر و سر و صدای زیاد پایین میریخت." (ویلبر، 1384، 40 و (41

در باغ تخت، آب در "باغ مطبق" و "باغ استخر" رفتار متفاوتی دارد؛ در "باغ استخر"، آب در گسترهای وسیع و ساکن، همچون آیینهای تخت به نمایش درآمد، اما در "باغ مطبق" آب در داخل نهر حرکت میکرد و هردم از سرسرهها فرو میریخت و از طبقهای به طبقهی دیگر میلغزید. به این ترتیب، صدای آب جاری در "باغ مطبق"، پرطنین بود. بنابراین "باغ استخر" کم صدا و باغ مطبق "پرصدا" بود. (شکل (6 (خوئی و گراوندپور، 1389، (11 صدای آب حس محصوریت درون باغ را (به طرزی مطلوب) تشدید میکند. از سوی دیگر، نظام کاشت نیز در باغ ایرانی بر حس شنوایی انسان تأثیر مستقیم و به سزایی دارد، صدای وزش باد و پیچیدن آن در میان درختانی که به صورت موازی کاشته شدهاند، بخشی از نظام آواهای باغ را شکل می-دهد. همچنین گونههای درختان تزیینی و درختان مثمر، گل و گیاهان، موجب میشود پرندگان ویژهای به محیط باغ ایرانی جلب شوند و در آن نغمهسرایی کنند. نظام استقرار ابنیه در باغ ایرانی و به خصوص نحوه قرارگیری کوشک به گونهای است

4

که اصوات آب، در باغ، وزش باد و نغمه پرندگان داخل فضاهای کوشک و ایوانهای آن شنیده میشود. (شاهچراغی، 1389، (166

شکل -6 بازنمایی باغ تخت، تصویر باغ مطبق از جانب باغ استخر، منبع: (طرح پژوهشی "مستندسازی و بازنمایی باغ تخت شیراز در نیمه اول عهد قاجاریان")

-2-3 سلسله مراتب

اصل سلسله مراتب در موسیقی ایرانی چه در جایگزینی الگوی فرمهای موسیقی و چه در ترتیب قرارگیری گوشههای ردیف دستگاهی مورد توجه بوده و غالباً به صورت پیشدرآمد، درآمد، گوشههای بعد از درآمد، فرم چهارمضراب، فرم تصنیف، فرم ضربی و فرم رنگ است. به طور کلی در دستگاه موسیقی ایرانی، آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیش-آواز (پیشدرآمد و چهارمضراب) و قسمتهای بعدی آواز (تصنیف و رنگ) در حقیقت به طور مقدمه یا خاتمهی موسیقی، به آن بستگی دارد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشهی موسیقی تشکیل شده استمعمولاً. اجرا از درآمد دستگاه آغاز شده، به گوشهی اوج یا مخالف دستگاه میرسد و سپس با فرود به گوشههای پایانی و ارائهی تصنیف و سپس رنگ به پایان میرسد. شایان توجه

است که سلسلهمراتب در موسیقی دستگاهی ایران هم در کل و هم در اجزا وجود دارد. (متین، 1383، (365 سلسله مراتب در باغها از سردر ورودی یا گاهی میدان و آبنمایی در بیرون باغ (جلوخان)، شروع و با گذشتن از هشتی

و محور اصلی به کوشک باغ میرسد. این اصل را در ارتفاع، رنگ و اندازه عناصر باغ هم میتوان جستجو کرد. (مهدیزاده سراج و نیکو گفتار، 1390، (39
در باغ تخت شیراز در نظر کلی، باغ شامل این سه بخش بود:

-1 بخش پایین با استخری بزرگ در پای قطعه کوه یا " باغ استخر". -2 بخش میانی مطبق بر دامنه قطعه کوه یا "باغ مطبق".

-3 بخش فوقانی بر رأس قطعه کوه یا "باغ خلوت".

باغ تخت بر زمینی پرشیب بنا شد و از طراحی فضای باز در سه قلمروی رأس و دامنه و پای قطعه کوه پدید آمد. بنابراین باغ با این سازماندهی سلسلهمراتب روشنی پیدا کرد. بخش پای تپه یا "باغ استخر"، با دو کرت بزرگ و یمین و یسار استخر، خود باغی بزرگ بود که در ابتدای سلسلهمراتب باغ قرار داشت. بخش میانی یا "باغ مطبق"، با هفت طبقه، مخاطب را پله پله بالا میبرد و به

5

باغ کوچک فوقانی یا "باغ خلوت" میرساند. بنابراین "باغ استخر" در حکم مقدمه، "باغ مطبق" در نقش واسطه و "باغ خلوت" انتهای مسیر بود. (شکل (7 (خوئی و گراوندپور، 1389، (7

شکل -7 تصویر افقی باغ تخت در نیمه اول عهد قاجاریان، (1 باغ خلوت، (2 عمارت شاهنشین، (3 باغ مطبق، (4 باغ استخر. ترسیم: حمیدرضا خوئی و آناهیتا وکیلی، منبع: (طرح پژوهشی "مستندسازی و بازنمایی باغ تخت شیراز در نیمه اول عهد قاجاریان")

-3-3 درونگرایی و محرمیت
موسیقی ایرانی یک موسیقی درونگرایانه است که فرد را به تفکر و آرامش وامیدارد، و انسان را به خود درونش نزدیک می-کند. (پورناظری، (1387 سازهای ایرانی برعکس سازهای غربی بسیارکم صدا بوده و شخصیتی کاملاً درونگرا دارند. (زاهدی، 1382، (174 ماهیت این نوع موسیقی تأکید بر سیر درونی فرد در جهانی را دارد که موسیقی عرضه کنندهی آن است. (پیرنیا، 1387، (36

معماران ایرانی نیز با ساماندهی اندامهای ساختمان در گرداگرد یک یا چند میانسرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا میکردند، و تنها یک هشتی ایندو را به هم پیوند میداد. (پیرنیا، 1387، (36

در باغ تخت شیراز، "باغ استخر"، در واقع مقدمهی دو باغ دیگر بود و با وسعتش، حال و هوای عمومی داشت. دریاچه بزرگ آن خصلت جمعیاش را میافزود و هیچگاه آرامش و خلوت بخشهای دیگر و به ویژه "باغ خلوت" را نداشت. با این قیاس "باغ خلوت" خصوصیتر و خانوادگیتر جلوه میکرد. بیسبب نبود که آن را خلوت مینامیدند. (خوئی و گراوندپور، 1389، (8 بنابراین باغ تخت، بسیاری از ویژگیهای باغ درونگرای ایرانی را داشت، اما به مدد "باغ مطبق" به مناظر اطراف هم مسلط بود. با آنکه ساکنان "باغ مطبق" به اطراف اشراف داشتند، اما خود در معرض دید نبودند. چه، باغ قطعهای منفرد در بالادست شهر بود که به مناظر دوردست نگاه میکرد و خود نیز فقط از فواصل دور و به اجمال بخت دیدهشدن مییافت. بدینگونه خصلت درونگرایی باغ از دست نمیرفت. (خوئی و گراوندپور، 1389، (11