بخشی از مقاله
بررسی سازه های طاقی وقوسی در معماری بناها و منازل ایرانی
چکیده
طاقی وقوسی از دیرباز جزء زیباترین و پایدارترین سازه های سنتی و قدیمی ایرانی بود و در بناهای باستانی ایرانی نیز
مورد استفاده قرار گرفته اند که امروزه متأسفانه کاربرد آنها درمنازل و خانه ها مورد بی مهری و بی توجهی قرار گرفته
است و فقط از این نوع سازه در معماری مساجد و معابر برخی مکان های مذهبی استفاده میشود.
این مقاله سعی برآن دارد که با بررسی میزان پایداری و زیبایی این نوع سازه و نیز طرز استفاده ی آن در خانه های قدیمی و سنتی دزفول به فواید احیای دوباره و مجدد استفاده از این سازه ی پایدار و زیبا در معماری منازل ایرانی بپردازد.
روش تحقیق این مقاله توصیفی تحلیلی و تاریخی می باشد
واژگان کلیدی :سازه ، تاق ، قوس.
-1 مقدمه :
» انسان های نخستین بعد از دوران غارنشینی سنگ های درشت را بروی یکدیگر می گذاشتند و در ارتفاعی لازم
پوششی از سنگ تخت و یکپارچه را به عنوان سقف بر پایه های سنگی استوار میکردند و بدینسان سرپناه کوچکی برای حفاظت در مقابل هجوم حیوانات وحشی به وجود می آورند. به تدریج با شکل دادن سنگ که به صورت پله پله به طرف بالا جمع می شده کلبه های سنگی به صورت ابتدایی برای زندگی اجتماعی در کنار یکدیگر به وجود آمد و بدین ترتیب
معماری طاقی وقوعی بشر آغاز گردید. ایستایی این پوشش ها فقط ناشی از پیوند قطعات سنگی است . انسانهای نخستین
ابتدا سنگ ها را به صورت خشکه چین و بدون ملات برروی یکدیگر قرار دارند اما با کشف آهک و درست کردن ملات
شفته آهک و گل آهک بین قطعات سنگی را با ملات می پوشاندند
-2 معماری طاقی وقوسی ایران به پنج دوره و شیوه تقسیم می شوند که این پنج دوره عبارتند از:
-1 معماری پیش از عهد هخامنشی و آثار باقیمانده از شیوه ی پیش از هخامنشی در مقایسه با سایر شیوه ها بسیار کم است.
-2 معماری دوران هخامنشی.
-3 معماری دوران ساسانیان.
-4 معماری ادوار اسلامی تا اوسط.
-5 معماری نوین که آن معماری دوران صدساله اخیر نامیده اند.
ب ـ نوع دیگر این تقسیم بندی نیز تقسیم بندی مرحوم استاد پیرنیا است که از معماری دوران باستان تا صفویه را به 6 دوره تقسیم می کند: -1 شیوه ی پارسی -2 شیوه ی (ز مرشیدی -3 (19 - 32:1387 شیوه ی خراسانی -4 شیوه ی رازی
-5 شیوه ی آذری -6 شیوه ی اصفهانی.
که از نظراستاد ز رشیدی دسته بندی شیوه پنج گانه بیشتر مرسوم است.
در دوره ی سده های اولیه اسلام ایوان های هند، شبستان های وسیع از نظر سازه به بناها اضافه شدند و انواع قوسی های
پاتو پا به وجود آمد.
انواع قوسی (1 قوسی مستقیم (تخت) ـ قوسی هلالی ـ قوسی کمانی ـ قوسی آزاد کننده ی بارـ قوسی دزد یا قوسی مخفی قوسی خنچه پوشش تخت ـ قوسی برنخشی ـ قوسی نعل اسبی (کمانی تند)ـ قوسی دسته سبدی ـ قوسی نیم دایره
ـ قوسی های مدور هلوچین ، چیار بیضوی ساسانی ـ قوس تیز ـ تاق های دو پوششه قوس کلیل و کلاله ـ قوس های
منحنی بلند(شمشیری) ـ قوس سهمی ـ قوسی مطلق ـ کوره پوشی یا کونوسازی ـ قوس لاپوشی پایلند ـ قوس پاتوپاـ
چهارتاقی (گلودرهم) ـ تاق جنوبی ـ قوس کنگره دارد و (البری ـ شکنجی ـ کولی دار)
الف ـ معماری طاق وقوسی ایران به پنج دوره و شیوه تقسیم می شوند که این پنج دوره عبارت اند از:
ب ـ نوع دیگراین تقسیم بندی مرحوم استاد پیرنیا می باشد که از معماری دوران باستان تا صفویه را به 6 دوره تقسیم می
کند : -1 شیوه ی پارسی -2 شیوه ی پارتی -3 شیوه خراسانی -4 شیوه ی رازی -5 شیوه ی آذری -6 شیوه اصفهانی.
که از نظر استاد زمرشیدی دسته بندی شیوه ی پنج گانه بیشتر مرسوم است.
حال به نمونه های به دست آمده از شیوه های و دوران های مختلف اشاره ای کوتاه می کنیم.
-1 معماری قبل از هخامنشی : در این عصر بناهایی به صورت خانه ها ، دژهای مستحکم ، برج ها وباباروها و پرستشگاه ها و آتشکده هایی ساخته شد که برخی از آنها با به امروز باقی مانده است از جمله بنایی که با بارهای مستحکم توسط
یک هیأت ایتالیایی در محوطه شهر سوخته مربوط به شهر سکنایی به طور منطقع در سه مرحله کشف شد. این بنا ، مجوعه
ای از خانه های سکنایی که پیوسته بوده از زیر خاک خارج گردید. همچنین در تپه ی نوشیبان نزدیک همدان توسط گروه
باستانشناسی ایران و انگلیس کشف شد. این بنا دژی است با دیوارهای بلند و باروی مستحکم و کنگره های مقاوم . در
این دژتنگ های مقاوم پشت بند با دیوارهای بنا را کاملاً محافظت کرده است. درقسمت های داخلی بنا،نهانی بنا و خانه هایی شکل های خاص تعبیه شده است . وجود آتشکده در جوار نهانخانه با پوشش های درگاهی و تاق های نیرومندی که
درساختن آن از اصول فنی و ریاضی بهره گرفته شده است از حس سلیقه و چیره دستی معماران آن روزگار حکایت دارد.
در هزاره ی اول قبل از میلاد نزدیک به سیزده قرن قبل از میلاد مسیح در شهر دوراونتاشی از توابع هفت تپه در استان
خوزستان بنای بسیار معظم و شگرف چغازنبیل به روش خاص معماری روزگار خود و با اصولی جدا از اهرام ثلاثه ی
مصر به صورت پله پله بنا شده است.زیر زمین های این بنا و طبقه ی زیرین بنا که معبد حکام عیلامی بوده است بنا پوشش های بیضی ، سهمی ، تاق و انواع قوسی ها و با اصول هندسه و تحت ضوابط فنی در محل های لازم ساخته شده است فشار و نیروهای وارد از طبقات پنج اشکوبه را همین قسمت تحمل می کرده است. شیوه ی اجرای این قوسی ها و تاق ها و پوشش ها را می توان حاکی از نوعی معماری ریشه ای و بسیارغنی دانست. به جز چغازنبیل در کنار شه ردور انستانی مرداب هایی دیده می شود که آرامگاه بزرگان شهر بوده است و قدمت این قبور به نیمه ی اول هزاره ی قبل از میلاد می رسد.
ضمناً قبور بزرگان عیلامی به جامانده از دوران عیلامی در شوش یادآور اجرای تاق ضربی لاپوش به شکل مخروط و سهمی بوده که دارای باربری فراوان می باشد.
-2 معماری دوره ی هخامنشی :
پیش از پیدایش معماری دوره ی هخامنشی در بناها از پوشش تاق و تاق های ضربی ، رومی وقوسی های مختلف استفاده
می شده است. اما با پیدایش امپراتوری هخامنشی در ایران ساختمان سازی شکل سنگی و با پوشش تخت به خود گرفت
اما در بنای تخت جمشید نیز که در بیشتر جاها سقف ها صاف و تخت هستند شاهد اجرای طاق وقوس برای پوشش
دهانه ها و سقف ها بوده ایم.
-3 معماری تاق دوره ی اشکانی و ساسانی :
پس از بررسی کار آمدن حکومت اشکانیان بلافاصله دوران نوسازی و بازسازی آغاز شد. با تجربه از شیوه ی معماری قبل که سقف های چوبی تخت در مقابل تغییرات جوی همانند رطوبت ، پوسیدگی ، خطر موریانه و یا خطرات دیگر از قبیل آتش سوزی نمی تواند مصالح بادوام و پرعمر می باشد معماران ایرانی دوباره به طرف پوشش های قوسی و تاق کشیده
شدند.
دراین دوره تحولاتی در نوع مصالح و اجرا و طرح بناها پدید آمد که از جمله بود پوشش های بلند باتاق های که وی و گنبدی که این شیوه را برخی شیوه ی پارتی نامیده اند. این شیوه از آغاز سلسله اشکانیان شروع شد و در دوره ی ساسانیان
به اوج خود رسید و تا ظهور اسلام و چندی بعد از آن نیز مورد استفاده فراوان بود. در این شیوه بناها با ایوان های بلند و
پوشش های گنبدی کوتاه و بلند با چیده دستی خاص معماران ایرانی اجرا می شده است.
از بناهای آن دوره می توان آثاری مچونه کاخ فیروز آباد و سروستان و خصوصاً تاق بسیار عظیم کسری را نام برد.(که
احتمالاً به وسیله اردشیر اول شروع و توسط خسرو انوشیروان پایان یافت.)
از عصر ساسانیان علاوه بربنای تاق کسری که دارای عظمت خاص خود می باشد بناها دیگری باقی مانده است مانند
آتشکده آذر گشسب،آتشکده بارین (کاریان)، با روی بیشابور در نزدیکی کازرون ، ایوان کرخه، پل های شوشتر، بندهای دزفول با قوس های گوناگون ، دخمه های کومیش دامغان ، کاخ های سیستان و بناهای پراکنده در تپه های کوهستانی
آذربایجان . این بناها با انواع قوس ها و پوشش های تاقی ساخته شده است.
همچنین می توان از تاق بستان و چهار تاق قصر شیرین نام برد که در نهایت مهارت و سلیقه مجاری و قوس های سنگی در آن تراشیده شده و یک مجموعه ی بسیار نقش را در معماری بی همتای ایران به وجود آورده است.
به طور کلی در طرح و ارزیابی هر ساختمان به دو نکته باید توجه داشت :
-1 سازه: در طرح و ارزیابی سازه ، پی سازی تحت شرایط محیط ،زمین و اوضاع تحلیمی و آب و هوا بررسی و به نسبت نیروهای وارد از طبقات نوع شالوده مشخص می شود و استخوان بندی بنا تحت شرایط و ضوابط متی طرح و اجرا
و سقف که پوشش بنا است در شرایط مختلف و از مصالح گوناگون برابر جزئیات اجرایی ساخته می شود. به طور کلی
می توان گفت که اصول سازه از ساختمان اصلی و استخوان بندی بنا حکایت می کند و با اجرای صحیح این اصول یک بنا می تواند قرن ها استوار بماند.
-2 نما:در نما سازی موقعیت و شکل ظاهری بنا مورد توجه است . نما برابرخواست های معماران به وجود می آید و
شکل ظاهری بنا را تشکیل می دهد، باساختن به پایان می رسد و مورداستفاده قرار می گیرد.
در شیوه های یاد شده سازه مورد توجه و دقت بوده است و بدین سبب این بناها از چندین هزار سال تا امروزه پابرجا
مانده است.در نما سازی به شیوه های مذکور با تراش سر ستون ها و پیکر تراش درکاخ های تخت جمشید و تاق بستان
کارهای بسیار دلنشین واستادانه ای انجام شده است که در نوع خود بی نظیر است.
در دوره ی ساسانیان برای شکل دادن به بنا ، نما را با تاقها و اسپرهای گوناگون نماسازی آرایش کرده اند و در کنگره
سازی و طره سازی سردر نهایت سلیقه به کار می رفته است تا اشکال با شکوه به وجود آید. همچنین در پوشش های داخلی از پوشش دوم و کاذب مانند پروازهای چوبی و نقاشی و گچبری برای زیبا سازی فضاهای داخلی استفاده شده است.
از ویژگیها ی شیوه ی قبل از دوره ی هخامنشی به وجودآمدن قوس ها و تاق هایی به شکل های مرور ، نیمه دایره ، چیارتخم مرغی و نوعی سهمی نزدیک به چیار و انواع قوس هلوچین می باشد. ترسیم کمان قوسی ها از ویژگیها این دوره
بوده است. ساختن پوشش دوردار تاق های بلند (قوس ها) برای تحمل نیروهای فشاری فراوان حکایت از آشنایی ایرانیان
با ضوابط ترسیم قوس چه از نظر ریاضی و چه از نظر هندسی می کند.
-4 معماری تاق قرون بعد از اسلام تا اوسط دوره ی قاجاریه:
معماری تاقی دوران اسلامی شامل الف : معماری سده های اولیه اسلام
دراین دوره شیوه های تازه چه از نظر اصول سازه مانند ایوان های بلند ، شبستان های وسیع و انواع قوس های پاتوپا و گنبدی دور دار وچه از نظر اصول نماسازی با نماهای مختلف مانند خط کوفی و کارهای معقلی ، خط بنایی و گچبری موارد دیگر روح انسان را در مساجد ایرانی صیقل می بخشد.
این شیوهمعماری تاقی تقریباً از قرون اولیه اسلام پدید آمد و در دوره ی صفاریان ، سامانیان و غزنویان تا پیدایش دیلمیان
در تمامی سرزمین های خاوری اسلام معمول بوده است . در این شیوه مساجد و بنا هایی مانند اماکن متبرکه ، که بعداً ساخته شد، بر مبنای چهار ایوانی بنا شده است.
مثلاً مسجدجمعه ی اصفهان دارای چهار ایوان و شبستان های وسیع است . به طور کلی در مراحل اولیه این شیوه پوشش های کاشی وجود نداشته و در دوران ها یبعد روسازی و نماسازی شده است.
ب ـ معماری تاق دوره دیلیمان تا ایلغار مغول
از ویژگی های این دوره به وجود آمدنقوسی های بیضی و جناقی و تیز ، تاق های حدوداً بلند و ایوان های طویل و
بالاتر از همه گنبدهای دور داراست . در این دوره کاربندی پدید آمده که به شکل ظاهری بناها رونقی خاص و جلالی ویژه بخشیده است.
این شیوه از اوایل دوره ی دیلیمان آغاز شده و تا پایان دوره ی سلجوقیان در تمامی ایران بزرگ و حتی آسیای صغیر رواج
داشته است.
ج : معماری تاقی دوره های ایلخانی و دوره تیموری
این شیوه از اوایل دوره ی ایلخانی شروع می شود و تا پایان زمامداری تیموریان به طول می انجامد. از تغییرات اصول سازه دراین شیوه پیدایش انواع قوس های متنوع و تاق پوششها و گنبدهای مخروطی و هرمی شکل ، گنبد های دو پوششه
ی ( دو پوسته) و ایوان های بلند با قوس های شمشیری تیز است. در نماسازی نیز تحولات شگرفی در گره سازی ، و
معرق به وجود آمده است.
د : معماری ناقی دوره ی صفویه تا قاجاریه
