بخشی از مقاله
چکیده
نیاز به مسکن یکی از اساسی ترین نیاز های بشر می باشد که با توجه به مسائل گوناگون به گونه ای خاص نمود یافته است. با توجه به بناهای ایجاد شده در تهران و سایر شهرهای ایران می توان بیان نمود اگرچه از آغاز معماری مدرن بیش از یک سده می گذرد ولی در حال حاضر فراگیرترین سبک معماری شده است و نقطه آغازین این شیوه در ایران مشخص و تحلیل نشده است .
در این پژوهش سعی شده سبک و پلان خانه های قابل توجه بین سال های 1300 تا 1357 مورد بررسی قرار گیرد . در این زمان معماری ایرانی جای خود را به معماری مدرن اروپائی داد که بررسی این مسئله از آن جهت اهمیت دارد که خانه یا مسکن در این برهه از تاریخ دچار تغییر شد و معماری مسکن در این سالها نقطه عطفی برای معماری پس از خود شد . این سبک در ایران نیز با کارهای معمارانی مانند وارطان هوانسیان، محسن فروغی، گابریل گورکیان و .... ظهور پیدا کرد که درصدد انتقال آن کالبد به معماری ایرانی بودند. آنچه که از حدود یکصد سال پیش و با ورود اندیشه های نو و ظهور نوآوری و نووارگی برای معماری ایران رخ داد این هراس را به وجود می آورد که مبادا در این دوره بس طولانی، معمار ایرانی نتوانسته باشد نقش خود را درست ایفا کرده و نشانه های معماری ایرانی دچار تحول شده باشد، تحولی که از این دوره آغاز شد و بر طراحی مسکن ایرانی نیز اثرات عمیقی برجای گذاشت و کیفیت زندگی شهروند ایرانی را دگرگون کرد .
پژوهش حاضر نخست به شکل گیری معماری مدرن غرب در ایران و خصوصیات آن و در ادامه به مشخصه های اصلی خانه های تاریخی و خانه های دوران معاصر به سبک تاریخی می پردازد .سپس با بررسی ورود و حضور این نوع معماری در ایران، با نگرشی تطبیقی و مقایسه ای به آثار دوره پهلوی و ماقبل آن از نظر طرح و پلان می پردازد تا متوجه ارتباط بین معماری گذشتگان و بناهای امروزی واصول به کار برده شده در پلان و عملکرد معماری شویم و در ادامه 10 نمونه ساختمان مسکونی دوره پهلوی، از نظر طرح و خصوصیات ساختمان های مدرن ایران، به صورت نمونه های موردی و در جداولی مورد تشریح و تحلیل قرار خواهند گرفت. که نشان می دهند که بناهای ارائه شده تا چه میزان متاثر از سبک معماری مدرن بوده اند و تغییرات آنها نسبت به ادوار گذشته به چه صورت بوده است.
هدف از انجام این بررسی شناخت معماری سنتی ایران و سیر تغییرات و دگرگونی آن در دوره پهلوی است که همزمان با ورود معماری مدرن غرب می باشد و نیز شناسایی انواع فضاهای مسکونی دوره پهلوی به لحاظ ساختار و نوع عملکرد و نهایتا سعی بر این است با نگاهی به آثار مسکونی دوران معاصر، نظریه های معماری این دوران جمع بندی شده و الگوهای مسکن معماری معاصر طبقه بندی گردد.
-1 مقدمه
1؛-1بیان مساله
در معماری معاصر یکصد سال اخیر ایران ، از یک طرف ، حضور آرام و گام به گام غرب را در عرصه معماری دوره قاجار نمی توان نادیده گرفت. از طرف دیگر ورود معماری غربی به ایران و به خصوص حضور سبک معماری مدرن در اواخر دوره پهلوی اول، سرعت تحولات را در عرصه معماری و شهرسازی افزایش داد.
بدیهی است که شناخت معماری این دورهلزوماً با در نظر گرفتن این شرایط خاص و حادث شده در این زمان ممکن خواهد بود . ولی همه این تغییرات ، خواسته یا ناخواسته ، پدیده هایی را در معماری و شهرسازی این دوره به وجود آورده و خصوصیاتی را متبلور ساختند که هریک به تنهایی عامل مهمی برای تحول و جدا شدن از مسیر گذشته شد .یکی از عوامل مؤثر در این تغییر پذیری ، اثرگذاری مکتب معماری مدرن جهانی در این سال ها بر معماری ایران و ظهور برداشتی ایرانی از مکتب معماری مدرن بود؛ گونه ای از معماری که نخست در تهران دهه دوم دوره پهلوی اول پدیدار گشت و سپس در شهرستان ها رشد و توسعه پیدا نمود.
نحوه این تأثیر پذیری و یا سرعت تحول در هر دوره متمایز، شاخص و بسته به شرایط متفاوت بوده است. معماری ایران از اواخر دوره قاجار و شروع دوره پهلوی دچار هرج و مرج و آشفتگی شد. در این دوران ما شاهد احداث همزمان ساختمان هایی هستیم که هر کدام بیانگر یکی از مکاتب فکری دوره هایی مشخص از تاریخ ایران هستند. در دوره قاجار آنچه شاخص می نماید فرایند تحولی آرام است که تأثیر پذیری از غرب ، با فرصت انجام میشود.
شروع معماری پهلوی را می توان از سال 1011 به بعد عنوان کرد؛ که معماری پهلوی را باید به چند دوره و چندین بخش تقسیم کرد:
-1 دوره پهلوی اول : در این زمان است که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد و سیمای شهر های ایران متحول شد در این زمان بناهای جدید بر خلاف بناهای قبل از این تاریخ که به دست معماران سنتی طراحی و ساخته می شدندبه تدریج به دست معماران تحصیل کرده طراحی گردید
در این دوره توجه به معماری گذشته به صورت تکرار سطحی و ظاهری عناصر بناهای ایران ، بخصوص در دوره های قبل از اسلام یعنی هخامنشی و ساسانی ، صورت گرفت و در کنار آن کارهای دیگر معماری به وجود آمدند که در آنها عناصری از معماری گذشته ایران در شکل بعد از اسلام آن با عناصری از معماری اروپایی در هم آمیخته شده بود . و نتیجتا آمیختگی سبکی حاصل از تلفیق و یا تأثیر پذیری ، خود منجر به نوعی معماری با سبک شاخص می شود. شاخصه های حاصل از تأثیر پذیری معماری غرب و مکتب مدرن در دوره پهلوی اول علاوه بر اینکه حرکتی شتابان و عجولانه دارد ، از تنوع و تعدد سبکی برخوردار است .ضمن اینکه این تأثیر و تحولکاملاَ مشهود و آغاز گسسته شدن کامل از گذشته است.
و اما -2 دوره پهلوی دوم : در ساخت بناهای این دوره عمدتا به معماری گذشته ایران توجه می گردد واین توجه نسبت به دوره قبل کیفیت بهتری دارد و در آن ها کوشش می شود که از هندسه و الگوهای معماری ایران استفاده شود. آنچه که شاخص می شود بهره گیری بی پرده و تقلید بی قید و شرط از غرب و معماری مدرن - و به طور مشخص بکارگیری سبک بین الملل - است که در این فرآیند وسعت کمی و ساخت و ساز گسترده را باید خاطر نشان ساخت .آنچه تا به امروز می توان مشاهده کرد حضور مداوم و یا تأثیر پیوسته معماری مدرن در تاریخ معماری معاصر این سرزمین است، سوای اینکه حاصل این حضور و آنچه حادث شده است موفق بوده است یا نه.
بنابراین در این مسیر و دوره تحول خیز، آشنا شدن با سرچشمه های این تغییرات و سپس حضور معماری یا معمارانی که خواسته یا ناخواسته معماری مکتب مدرن را در ایران بنیان نهادند لازم است. این تحقیق بیان می کند که چگونه با ورود معماری غربی به ایران در دوره پهلوی اول؛ اصول معماری سنتی دچار فراموشی شده وچه فضاهای مدرن غیر ایرانی جایگزین فضاهای سنتی معماری مسکونی معاصر ایران گردیده است؟
ساختار کلی پژوهش نیز شامل سه بخش می باشد که در قسمت اول به بیان ورود و نفوذ معماری مدرن در ایران و معرفی خصوصیات این معماری غیر ایرانی در ارتباط با موضوع پرداخته شده است. قسمت دوم شناخت و معرفی ویژگی های معماری مسکونی پهلوی و در قسمت آخر و بررسی دقیق تعدادی از نمونه ها ؛ از طریق تحلیل و ارزیابی نمونه ها، از نظر نوع پلان ، چگونگی ارتباط بین فضاهای باز، نیمه باز و بسته و روابط عملکردی فضاها ”ساختار کارکردی فضاها“ ، وجوه اشتراک و افتراق آن ها و نوآوری ها در پلان نسبت به ادوار گذشته مورد تحلیل قرار گرفته می شود.
-2-1پیشینه تحقیق:
در معماری معاصر ایران همواره دغدغه ایجاد ارتباط بین معماری گذشته و حال چه در نظریه و چه در عمل و طراحی وجود داشته است. تجربیات و تلاش های مختلفی در زمینه برقراری گفت و گو بین معماری دیروز و امروز ایران انجام شده و این تاکیدات و نظرات در قالب مقالات و کتاب ها، نشریات، نوشتارهای تاریخی و تحلیل منعکس شده و به رشته تحریر در آمده است، اما کتاب خاص، کامل و جامعی برای معماری مدرن در ایران نگاشته نشده است. در مجله آرشیتکت برای اولین بار مطالبی مکتوب در مورد امتیازات معماری مدرن توسط معماران و بالاخص وارطان هوانسیان درج شده است.
تعدادی از ساختمان های جدیدالاحداث مدرن در تهران نیز در شماره های مختلف این مجله به صورت مصور معرفی شده اند .پرویز رجبی به صورت اجمالی بعضی از بناهای مدرن در ایران و تهران را در کتاب معماری معاصر ایران در عصر پهلوی توضیح داده است ولی هیچگونه تحلیلی در مورد معماری و ساختمان های مدرن در تهران ندارد .
بهروز پاکدامن در سال 1373 مقاله های با عنوان نگاهی به گرایش های معماری در تهران را در جلد چهارم تا ششم کتاب تهران به رشته تحریر درآورد. - پاکدامن، 1376 و - 1373 وی معماری شهر تهران را از اواسط عصر قاجاریه تا پایان دوره پهلوی اول بر اساس سبک های معماری غرب تقسیم بندی و بررسی کرده است. شهریار عدل و برنارد اورکارد در سال 1375 کتابی تحت عنوان تهران پایتخت دویست ساله چاپ کردند که مجموعه مقالاتی از صاحب نظران مختلف در مورد تاریخ شهرسازی و معماری تهران وعمدتاً در دو عصر قاجاریه و پهلوی بود .
مقاله جنیفر ام .اسکرس، با نام نقش معماری در پیدایش تهران مربوط به معماری این شهر در عصر قاجاریه - اسکرس، 1375 - کتاب معماری دوره پهلوی اول - کیانی، - 1386 است که به شکل گیری ، پیدایش و تحول اندیشه های معماری در این دوره پرداخته و بخش قابل توجهی را به تأثیرات معماری مدرن در دوره پهلوی اول اختصاص داده است. وزارت مسکن و شهرسازی در سال 1377 کتابی به نام نگاهی به مهندسی ساختمان و معماری معاصر ایران - دیبا ، - 1377 و در سال 1388 کتابی دیگر به نام معماری معاصر ایران75 سال تجربه بناهای عمومی - اعتصام ، - 1388 چاپ کرد که خصوصیات کلی ساختمان های دولتی در عصر پهلوی و جمهوری اسلامی در آن ذکر شده است .
شاید جامع ترین کتاب ها در خصوص معماری این دوره در بهار 1388 و با نام معماری معاصر ایران - بانی مسعود، - 1388 و نیز کتابی - در پاییز همان سال به قلم سیروس باور به نام نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران - باور، - 1388 باشد .در کتاب نخست، شرح حال معماران و ساختمان های مهم از ابتدای عصر قاجاریه تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است .کتاب دومعمدتاً مربوط به معماری و ساختمان های شاخص در عصر پهلوی است . اما کتاب میراث معماری مدرن ایران - مختاری طالقانی ، 1390 - اخیراَ به چاپ رسیده است . در این کتاب شرح و توصیف ساختمان های عصر پهلوی و جمهوری اسلامی ذکر شده است . وی از اولین ساختمان مدرن در تهران نامی نمی برد ولی ساختمان هنرستان دختران را در ابتدای ردیف ساختمان های مدرن قرار داده است.
در چند دهه اخیر مقالات بسیاری در خصوص معماری مدرن و یا معاصر نگاشته شده کهعمدتاَ به موضوعات تخصصی و یا خاص نظیر خیابان ، نما ، تزئینات و ...در حوزه معماری ، شهرسازی و هنری پرداخته که در معرفی اولین بنای مدرن ایران معاصر چندان محوری نبوده است . در این مقالات و کتب که به آن ها اشاره شد ساختمان های مدرن در تهران بررسی شده است ، ولی در هیچکدام شخصاً خاستگاه معماری مدرن در این شهر از نظر زمانی و مکانی ، تبیین و تحلیل نشده است . نکته دیگر اینکه هیچکدام از این صاحب نظران در مطالعات خود ساختمانی به سبک مدرن در تهران عصر قاجاریه را ذکر نکرده اند.
