بخشی از مقاله
بررسی عوامل موثر بر ارگونومی محیط کار
چکیده
عدم توجه به اصول ارگونومی و رعایت نکردن آنها در محیط کار، هزینه های بسیار زیادی را هم برای کارفرما و هم برای کارکنان بدنبال خواهد داشت. و موجب کاهش کارآیی و افزایش استرس کارکنان نیز می گردد. در صورتیکه فناوری ارگونومی بدرستی بکار گرفته شود می تواند موجب حذف یا کاهش صدمات و مشکلات بهداشت و ایمنی شغلی در محیط کار و افزایش کارآیی گردد. هدف اصلی این مقاله مطالعه بررسی عوامل موثر بر ارگونومی محیط کار و ارائه راهکار هایی می باشد.
مقدمه:
نیروی انسانی ، کار و بهره وری ، تولید و صنعت واژه هایی هستند که با یکدیگر ارتباطی تنگاتنگ دارند. زمانیکه سخن از بهره وری نیروی انسانی پیش می آید انسان به عنوان یک اپراتور یا بعنوان یک عامل حرکت و نیرویی فعال مطرح می شود. دقت و کارآیی افراد در مشاغل مختلف جزو عوامل مهم در بهرهوری نیروی انسانی می باشد. احساس درد و ناراحتی ناشی از محیط ارگونومی کار از مشکلات عمده درمحیط کار است، به طوری که علت اصلی غیبت از کار و بازنشستگی زودتر از موعود را تشکیل می دهند.محیط کار نامناسب و آلوده به یکی از عمدهترین مسائل شغلی کهمعمولاً به شکل واکنش در برابر فشارهای شغلی و سازمانی در میان کارکنان خدمات انسانی دیده میشود. ارگونومی با طراحی سیستمهایی که افراد در آن کار میکنند سر و کار دارد. ارگونومی متشکل از دو کلمه یونانی ergon بمعنی کار و nomos بمعنی قانون است. تمامی سیستمهای کار شامل جزء انسانی و جزء ماشینی است که در محیط کار قرارگرفتهاند. به هنگام طراحی هر سیستمی که انسانها و ماشینها به منظور تولید محصولی در کنار هم کار میکنند باید ویژگیهای افراد درگیر کار را شناخته و این ویژگیها را هنگام طراحی مدنظر قرار دهیم. این عمل کارکرد اصلی ارگونومی است شکل(.(1
ارگونومی علمی است که ضمن توجه به سلامت نیروی انسانی به تولید و بهرهوری بطور دقیق مینگرد. این علم با هدف اصلاح شرایط سیستم های کار، روشهای طراحی ایستگاههای کار ، ابزار آلات و همچنین کنترل روشهای عوامل زیان آور محیطی را تشریح می کنند و با عنایت به مبانی رفتارشناسی انسانی ، ساختار عوامل یادشده را با خصائص انسانی مطابقت می دهد. با توجه به آنچه تاکنون ذکر شد اینگونه بنظر می رسد که ارگونومی با علوم دیگر ازجمله مهندسی صنایع ، مهندسی ایمنی ، مدیریت ، طراحی صنعتی ، مکانیک و بیومکانیک ، روانشناسی ، جامعه شناسی و مرتبط باشد. هدف ارگونومی اطمینان از برآورده شدن نیازهای انسان یرای انجام کار بصورت ایمن و اثر بخش در طراحی سیستمهای کار است.
ارگونومی علمی است که ضمن توجه به سلامت نیروی انسانی به تولید و بهرهوری بطور دقیق مینگرد. این علم با هدف اصلاح شرایط سیستم های کار، روشهای طراحی ایستگاههای کار ، ابزار آلات و همچنین کنترل روشهای عوامل زیان آور محیطی را تشریح می کنند و با عنایت به مبانی رفتارشناسی انسانی ، ساختار عوامل یادشده را با خصائص انسانی مطابقت می دهد. با توجه به آنچه تاکنون ذکر شد اینگونه بنظر می رسد که ارگونومی با علوم دیگر ازجمله مهندسی صنایع ، مهندسی ایمنی ، مدیریت ، طراحی صنعتی ، مکانیک و بیومکانیک ، روانشناسی ، جامعه شناسی و مرتبط باشد. هدف ارگونومی اطمینان از برآورده شدن نیازهای انسان برای انجام کار بصورت ایمن و اثربخش در طراحی سیستمهای کار است. پرداختن به ارگونومی نیازمند آشنایی با آناتومی، فیزیولوژی و روانشناسی انسانی درطراحی سیستمهای کار است. تاکید خاصی روی طراحی سطح مشترک انسان- ماشین وجود دارد تا ایمنی و کارایی تجهیزات افزایش یابد و عوامل زیانآور ×استرسزا حذف شوند.
تاریخچه ارگونومی
ارگونومی لازمه طراحی و حل مشکلات کاری در سیستمهای کار نوین است که با پیشرفت تکنولوژی نمایان شدهاند. ارگونومی پیشرفت خود را مدیون همان فرآیندهای تاریخی است که باعث رشد سایر علوم نظیر مهندسی صنایع و بر اساس ایده بهبود بهره Fitting the man to the job (FMJ)طب کار گردید. تلاش برای تطبیق انسان با کار وری یا کارآیی بوسیله انتخاب کارگران مستعد برای کاری خاص قرار دارد. این نظریه که یکی از پایههای روانشناسی صنعتی مدرن را تشکیل میدهد براین فرض استوار است که برای انجام هر کاری نیاز به استعدادهای خاصی است که میتوان آنها را شناسایی و بطور عینی اندازهگیری کرد. نظریه دی گری که فلسفه ارگونومی بر آن استوار است با نام تطبیق این است که FJM شناخته می شود. فرضیه اساسی در نظریه(Fitting the job to the man (FJMکار با انسان ×یک مجموعه مناسب از ویژگیهای فردی را در رابطه با هر کاری که طراحی می شود میتوان مشخص کرد..
تاریخچه ارگونومی از ابتدای شکل گیری بعد از سالهای جنگ چهانی دوم (تولد ارگونومی: سال 1949 در انگلستان) بشرح زیر است:
• دهه پنجاه : ارگونومي نظامي
• دهه شصت : ارگونومي صنعتي
• دهه هفتاد : ارگونومي محصول
• دهه هشتاد : ارگونومي كامپيوتر
• دهه نود : ارگونومي ارتباطات
• دهه : 00 ارگونومي اوقات فراغت
• دهه : 00 ارگونومي در فضا
تعاریف ارگونومی محیط کار
تعـریف رسمـی ارگونومـی که به وسیله انجمن ملی ارگونومـی تایید شده است به شرح زیر مـیباشد: ارگونومی یا »فاکتورهای انسانی« اصول علمـی مرتبط با فهم تعامل بیـن انسان و سـایر عنـاصر یـک سیستم است و همچنین حـرفهای اسـت کـه شامل تئوریها، اصول و دادهها و روشها برای طراحی مطابق با بهینهسازی آسـایـش و رفـاه افـراد و عملـکرد کـامـل سیستم مـیباشـد (جنسن1، 2014، .(44 واژه ارگـونومـی آمیزهای از دو واژه یونانی ارگـو »به معنی کار« و نوموس »به معنی قانون« است. در آمریکا، مهندسی عوامل انسانی یا عوامل انسان مترادف واژه ارگـونومـی دانسته شده است. ارگـونومـی در اروپا، ریشه در فیزیولوژی کـار، بیومکانیک و طـراحی ایستگاه کـار دارد. در حالی که عـوامل انسانی آمریکاییان، از فیزیولوژی تجـربی سـرچشمه گـرفته، بر عملکرد انسانی و طراحی سازمانها متمرکز است. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهانی دوم زاده شد. پیشرفت تکـنولوژی و اتوماتیک شـدن ابزار و وسایل با پیشرفت در زمینه ارگـونومـی همـراه نبوده است. بیماریهای مـهمـی که در زمینه ارگونومـی مـطرح است، ناتـواناییهای جـراحتی شـدید اسـت که شامـل صدمـات اسکـلتی ـ ماهیـچهای و سیستم عصـبی مـیباشـند و از در معرض قرار گرفتن ضرباتی مثل حرکات مربوط به مچ و کمر، به صورت تکـراری بـه وجـود مـی آیند. این صـدمات یا کـارهایی که با دست انجام مـیشوند و در دفاتری که کارها به صورت اتوماتیک انجام مـی شود رایج هستند که بیشتر به دلایل زیر مـیباشد:
· حالتهای بد بدنی
· حالتهای بدنی ثابت
· نیاز به نیروی زیاد از حد برای انجام کار
· حرکات تکراری با تعـداد زیـاد
· مدت زمان ناکـافی برای استـراحت بین حرکـات تکراری ارتعاشات
· دمای سرد(اوکماس2، 2013، .(22
ارگونومی را می توان چنین تعریف کرد: ارگونومی علمی است که دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستمها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیت های انسانی مرتبط می سازد اما با توجه به تجارب علمی، و نیز با توجه به اجرای ارگونومی، تعریف زیر مفهوم ارگونومی را بهتر روشن می سازد: ارگونومی عبارتست از علم بکارگیری بهینه از ابزار کار در محیط کاری، به نحوی که حداکثر بازدهی در تولیداتی که انسان در آن نقش دارد، بدست آید در حالی که کارگر یا کاربر حداکثر رضایت را از کاربرد ابزار مزبور و همچنین از محیط کاری دارد و میزان ایمنی لازم در کار برای کارگران و کاربران فراهم شده است. با توجه به این تعریف، علم ارگونومی از رشته های علمی نظیر پزشکی، فیزیولوژی، آمار، روانشناسی، مردم شناسی، آناتومی، بیومکانیک و سنجش ابعاد و اجزای بدن انسان، برای طراحی محیط کار سود میبرد. در واقع، ارگونومی یک علم چند رشتهای است که ارتباط متقابل تکنولوژی، محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می سازد .اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام کار، روش های کار و ابزار کار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت که با مراعات اصول ارگونومی، فشار کاری و خستگی های بی مورد کاهش مییابد(فوزی3، 2009، .(75 امروزه با توجه به ماشینی شدن زندگی اغلب افراد، عوامل آسیب رسانی شغلی نیز دستخوش تغییرات فراوانی شدهاند. به عنوان نمونه بسیاری از باربـرداریهای سنـگین تـوسـط ماشینها صـورت گـرفته و کارکنان مجبور به انـجام چنین فعالیتهایی نیستند. امـا از سـوی دیگر همین زنـدگی صنعتی، انسان را در معرض آسیبهای جـدیدی قـرار داده اسـت کــه از آن جمـله مـیتـوان به حفظ حالتهای بدنی ثابت طولانی مدت که بعضاً با حفظ اجسام خــارجی در دست نیز همراهاند اشاره نمود(پنگ4، 2008، .(19 برخی مشکلات معمول در صنایع شامـل:
· طـراحی نامنـاسب محـل کـار
· عـدم انطباق بین قابلیتهای کـارگر و الزامات شغلی
· وجود محیط کار و مشاغل زیانآور
· طراحی نامناسب سیستم انسان ماشین
· برنامـههای ضعیف مدیـریت مـیباشد.
این مشـکلات منجـر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیتها و در عوض کاهش بهرهوری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه مـی شود. کـاربرد مـوثـر ارگـونومی در طـراحی سیستم کـاری مـیتواند تـعادلی را بین ویژگیهای کـارگـر و نیـازهای شغلی او برقـرار کند. این علم، گستره وسیعـی را در زمینه طـراحی کـار، ابـزار، تجـهیزات، ماشینآلات، ایستگـاه کـار و سیستمـها در مـوارد مخـتلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره در بر میگیرد(راپس5، 2014، .(18 هدف ارگونومـی آن است که در طراحی ابزار و وسایل کار و سیستم های فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار، نیازها و خصوصیات جسمـی و روحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد. ارگـونـومـی دارای اهـدافـی چـون بهـبود بهرهوری، سلامتی، ایمنی و آسـایش مردم و افزایـش کـارآیـی متقابل سیستمهای انسان -ماشین- محیط است. ارگـونومـی، علمـی چنـد نظامه است که در چـهار حـیطه عـمده، روانشناسی مهندسی، فیزیولوژی کار، بیومکانیک شغلی و آنتروپومتری فعالیت میکند(پارت6، 2013، .(96
روانشناسی مهندسی
شامل فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، آب و هوا و مواد شیمیایی که میتوانند بر روی ایـمنی، سـلامتی و آسـایـش افـراد تأثیر بگـذارد مـیباشد. صـدای زیـاد، نور نامنـاسب، دمـای بالا یا پایین، شلوغی، کمبود حریم خصوصی و ناتوانی در شخصی سازی محیط کار مـیتواند به تولید مشکلات روحی روانی بر کارکنان بیانجامد(کوک7، 2013، .(18
فیزیولوژی کار
وظیفه فیزیولوژی کـار این اسـت که میزان سخـتی کار را اندازهگیری کند و آن را با تواناییها و قدرت فرد متناسب سازد. این مساله خود باعث مـی شود که تنشهای مختلف که فرد را تهدید میکند کاهـش یـابند. تنـش یا فشـار روانـی مـی تواند موجب اختلال در سـوخت و سـاز بـدن (متابولیسم) شود، ضـربان قلـب را بـالا برد، باعث افزایش فشـار خـون گـردد، سـردرد بیاورد و فرد را مستعد حمله قلبی کند(پروکتر8، 2008، .(132
علم بیومکانیک
در علم بیومکانیک از قوانین فیزیـک و مـفاهیم مهندسی برای توصیف حرکت بخشهای مختلف بدن و نیروی وارد بر آنها در طی فعالیت روزانه استفاده مـیشود. فشار مداوم ناشی از ثابت بودن یک وضـعیت بدن و یا حرکات تـکراری آن بـر روی عضـلات بـدن منجر به ایجاد خستگی موضعی در آنها مـی شـود. به عـبارتی این فـشار باعـث کاهش فعالیت و کارآیی عضلات خواهد شد. روشهای بیومکانیک تعـامل فیزیکی بیـن انسـان و سیستم مـکانیکی اطراف او را مورد نظر داشته و ابزار، تجهیزات و تسهیلات کار
