بخشی از مقاله
چکیده
ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی، علمی ترکیبی است که سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط کار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی - فکری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید . این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شکل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد.
در این راستا، سازمان بین المللی کار ، واژه ارگونومی را به معنای متناسب کردن کار و شغل برای انسان تعریف کرده است. این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشکلات مربوط به تکنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، کاربرد دارد.
عمدتا زمینه هایی که ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام می کند، عبارتند از : طراحی ابزار، وسائل، ماشین ها و تاسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام کار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیکی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط کار و ابزار کار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حرکات انسان حین انجام کار، شرایط فیزیکی مناسب در محیط کار
.1 مقدمه
علم مهندسی عوامل انسانی یا ارگونومی که علمی انسان محور است با ارائه الگوهای نوین و کاربردی، ابزاری کارآمد هم برای تولیدکننده و هم برای مصرف کننده محسوب می شود. ارگونومی علمی است که ضمن توجه به سلامت نیروی انسانی به تولید و بهرهوری بطور دقیق مینگرد. این علم با هدف اصلاح شرایط سیستم های کار، روشهای طراحی ایستگاههای کار، ابزار آلات و همچنین کنترل روشهای عوامل زیان آور محیطی را تشریح می کنند و با عنایت به مبانی رفتارشناسی انسانی، ساختار عوامل یادشده را با خصائص انسانی مطابقت می دهد. با توجه به آنچه تاکنون ذکر شد اینگونه بنظر می رسد که ارگونومی با علوم دیگر از جمله مهندسی صنایع، مهندسی ایمنی، مدیریت، طراحی صنعتی، مکانیک و بیومکانیک، روانشناسی، جامعه شناسی و مرتبط باشد. هدف ارگونومی اطمینان از برآورده شدن نیازهای انسان برای انجام کار بصورت ایمن و اثربخش در طراحی سیستمهای کار است.
طی دهههای گذشته نقش حیاتی ارگونومی در بهبود کیفیت، افزایش بهرهوری، بهبود کیفیت زندگی کاری، ایمنی وکارایی کلی سازمان مشخصتر شده است. متخصصان ارگونومی با بهینه کردن تناسب بین انسان، ماشین ، محیط وسازمان، کارایی انسان و سیستم ها را بهبود بخشیدهاند. در حال حاضر توجه به ارگونومی از حد یک ابزار فراتر رفته و به یک استراتژی جهت بهبود کیفیت و بهرهوری، ایجاد محیط کار مناسب، پیشگیری از حوادث و بیماریهای ناشی از کارو بهبود راندمان و عملکرد انسان تبدیل شده است.
حیطه عمل ارگونومی بینهایت وسیع بوده و محدود به کاربرد خاصی نیست. تمام سیستمهای کار دارای محدوده فیزیکی یا کارکردی هستند که آنها را از سیستمهای مجاور جدا میسازد. سیستمهای کار با ورودیها و خروجیهای مخصوص به خود با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند. خروجی یک سیستم کاری میتواند ورودی سیستم کاری بعدی و یا بالعکس باشد. آنالیز سیستم، علم مطالعه ساختار و کارکرد سیستمهای کار و فراهم ساختن ابزار لازم برای ترکیب سیستمهای ساده و تشکیل سیستمهای پیچیدهتر است. آنالیز سیستمها جزء لاینفک تمام کارهای پیشرفته در ارگونومی است. پرداختن به ارگونومی نیازمند آشنایی با آناتومی، فیزیولوژی و روانشناسی انسانی درطراحی سیستمهای کار است. تاکید خاصی روی طراحی سطح مشترک انسان- ماشین وجود دارد تا ایمنی و کارایی تجهیزات افزایش یابد و عوامل زیانآور استرسزا حذف شوند.
.2 تعریف ارگونومی واژه »ارگونومی« از دو کلمه یونانی »ارگو« به معنی کار و »نوموس« به معنی قانون و قاعده طبیعی مشتق شده است و در لغت به معنای قوانین طبیعی کار است. اما در اصطلاح کاربردی علم ارگونومی مجموعه دانشی است که از تلفیق علوم زیستی، فیزیولوژی انسانی، سیستمها و روش ها، طراحی مشاغل و محیط کار به وجود آمده است که سعی دارد ابزارها، دستگاهها و محیط کار را با توجه به در نظر گرفتن توانایی های جسمانی، فکری و محدودیتها و علائق انسانها، طراحی کند. این علم با هدف افزایش بهرهوری با توجه به سلامتی، ایمنی و رفاه کارکنان در محیط کار شکل یافته است
برخی از تعاریفی که متخصصان و کارشناسان این علم از ارگونومی نمودهاند، به عنوان نمونه در زیر آورده میشود: ارگونومی علم مطالعه انسانها در حین انجام کار، برای درک ارتباط پیچیده میان افراد و جنبه های فیزیکی و روانشناختی محیط کار، نیازهای شغلی و روشهای کار میباشد.
ارگونومی علمی است که انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امکانات، روش ها و محیط کار و زندگی مورد مطالعه قرار میدهد و علیرغم علوم فنی مهندسی - که عمدتا به تکنیک ها و فنون می پردازد - بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاکید دارد - ساندرز و دیگران . - 1378 ارگونومی عبارتست از کاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان - و روش های علمی کسب چنین اطلاعاتی - برای حل مشکلات طراحی
.3 پیشینه ارگونومی
ارگونومی لازمه طراحی و حل مشکلات کاری در سیستمهای کار نوین است که با پیشرفت تکنولوژی نمایان شده اند. ارگونومی پیشرفت خود را مدیون همان فرآیندهای تاریخی است که باعث رشد سایر علوم نظیر مهندسی صنایع و طب کار گردید.
حوزه پیدایش ارگونومی به انقلاب صنعتی - اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم- برمیگردد. کارهای پژوهشی فرانک و لیلیان گیلبرت در زمینه کارسنجی1 و مدیریت کارگاهی سرآغازی بر مطالعات ارگونومیک بود. از ابتدای سال » 1900 فرانک و لیلیان گیلبرت « فعالیت های خود را در زمینه مطالعه کار و زمان آغاز کردند. کارهای خانواده گیلبرت را می توان از جمله اقدامات اولیه در زمینه فاکتورهای انسانی شمرد.
فعالیتهای آن ها شامل مطالعه عملکرد، مهارت، خستگی و طراحی ایستگاههای کاری و تجهیزات برای افراد معلول بود. همچنین تجزیه و تحلیل جامعی پیرامون تیمهای جراحی بیمارستان و چگونگی استفاده از وسایل هنگام جراحی انجام دادند. آن ها دریافتند که پزشکان دقت زیادی را صرف یافتن وسایل می کنند و یا از طریق صدا کردن پرستاران و سایر دستیاران، زمان زیادی را در مراحل اساسی و حساس از دست میدهند که بعدها این روش بهبود یافت.
بعد از این سالها، توجه اساسی متخصصین رفتارهای انسانی در طی جنگ دوم جهانی، معطوف بر آزمایش و انتخاب افراد شایسته برای مشاغل و توسعه روشها و دستورالعملهای آموزشی بود؛ بهطوریکه در پایان سال 1945، آزمایشگاه روانشناسی مهندسی به وسیله ارتش آمریکا تاسیس شد. تلاشهای موازی نیز در انگلستان در زمینههای پزشکی صنعتی انجام یافت.
مدتی بعد از جنگ جهانی دوم حرفه فاکتورهای انسانی متولد شد. در سال 1949 انجمن تحقیقات ارگونومی در انگلستان شکل گرفت و نخستین کتاب در زمینه فاکتورهای انسانی انتشار یافت. در واقع پس از جنگ جهانی دوم و به ویژه با روشن تر شدن مشکلات کاری و حتی تلفات ناشی از عدم توجه به دانش ارگونومی در محیط کاری، نیاز به طراحی محل کار به صورت ارگونومیک بیش تر احساس شد.
پیچیدگی اشتباه های احتمالی در زمینه های مختلف هم چون هواپیماهای جنگی، رادار و دیگر تجهیزات در طول جنگ، هم جنبه مهندسی و هم جنبه رفتاری داشت و گروه هایی متشکل از روانشناسان، مهندسان، انسانشناسان و فیزیولوژیستها، همراه با هم کوششهایی را جهت حل مشکلات طراحی و آموزش آغاز کردند. چنین کوششهایی که در خلال جنگ دوم جهانی در آمریکا و انگلستان، به طور هم زمان آغاز شده بود باعث گردید تا دانش ارگونومی شروع به رشد و توسعه کند و در اغلب کشورهای اروپایی مورد توجه واقع شود. سال 1957 سال مهمی بود؛ در این سال مجله ارگونومی از جامعه تحقیقات ارگونومی ظهور کرد و انجمن فاکتورهای انسانی تشکیل گردید.
اولین چاپ کتاب مهندسی فاکتورهای انسانی در مهندسی و طراحی منتشر شد. در سال 1959، انجمن بینالمللی ارگونومی به منظور ایجاد ارتباط بین جوامع کشورهای مختلف تشکیل شد. سالهای 1960 تا 1980 را دوره رشد سریع ارگونومی مینامند.
تا قبل از سال 1960، فاکتورهای انسانی در آمریکا فقط در صنایع نظامی مطرح بود. سپس در سالهای بعد از 1980، انقلاب کامپیوتر موجب جلب توجه عمومی به فاکتورهای انسانی گردید. تکنولوژی کامپیوتر زمینههای جدیدی را برای این دانش فراهم نمود. حل مشکلات ارگونومی در محیط های کار نیازمند بهبود در سطوح مختلف سازمان است. این بهبود نه تنها در وظایف شغلی بلکه در ساختار کلی سازمان، نحوه هدایت فعالیتهای شغلی و تدوین خط مشی ها و دستورالعمل های سازمانی نیز باید صورت پذیرد. به این شیوه رویکرد سیستمی در راستای بهبود ارگونومی اطلاق می شود اغلب ماکرو ارگونومی نامیده می شود.
4. شاخه های دانش ارگونومی
1,4. روانشناسی مهندسی
در حیطه اول، یعنی روانشناسی مهندسی، جنبه های پردازش اطلاعات مرتبط با کار، مورد بررسی قرار میگیرد. از دیدگاه ایمنی و بهداشت حرفه ای این بعد از ارگونومی، طراحی روشهای کار با هدف کاهش حوادث ناشی از خطاهای انسانی محسوب میشود.
