مقاله بررسی معماری و طراحی کاروان سراهای صفویان

بخشی از مقاله

بررسی معماري و طراحی کاروانسراهاي صفویان

چکیده :

کاروانسراها ازیادگارهاي معماري ایرانی –اسلامی هستند که به دلایل گوناگون اقتصادي .سیاسی .نظامی ومذهبی توسعه وتکامل یافته اند کاروانسراها از این نظر داراي اهمییت هستند که علاوه بر اسکان موقت واستراحت کاروانیان جایگاه تبادل فرهنگ .اندیشه .دانش ومبادله کالا بوده اند کاروانسرا ها ازنظر پلان وحجم ونما وتزیینات با توجه به نحوه قرارگیري دراقلیما ویا ادوار مختلف که ساخته شده اند وانها را ازهمه متمایز کرده وجزگروه خاصی قرار می دهد وسابقه آن به دوره هخامنشین یعنی بیش ازدوهزار پانصد سال قبل می رسد.و دردوره صفوي رونق تجارت داخلی وخارجی سبب شد که کاروانسراهاي زیادي ساخته شود.

صفویان در دوره حکومت خود به آبادانی خرمآباد اهمیت دادند. از جمله اقدامات آنان ایجاد کاروانسراهاي زنجیره اي که در مسیر راههاي سراسري استان لرستان بنا شده اند ، از نمونه هاي این آثارکه در ادوار مختلف ساخته شده ، می توان به کاروانسراهاي گوشه ، چشمک ، میشوند ، اوسر ، چارتا و قلعه رزه از دوره صفوي اشاره کرد. کاروانسراي گوشه درجنوب شهر خرم آباد فراردارد کاروانسراي گوشه در داخل روستاي گوشه واقع شده است . مردم منطقه این کاروانسرا را به عنوان کاروانسراي شاه عباسی می شناسند

واژگان کلیدي: لرستان.خرم آباد. صفویان.گوشه شهنشاه .کاروانسر

مقدمه :
ازبناهاي مذهبی وماندگارترین ساختمان هاي اسلامی مدرسه ها .حمام ها .تیمچه ها .بازارها .پل ها وبخصوص کاروانسراها بودند که پناهگاه راهیان خسته ومنزلگاه اهل سفر بشمار می آمدند .

شاید ازهمه کتابها که درباره تاریخ وجغرافیاي ایران نوشته شده ودر همه سفرنامه هاي جهانگردي ازتوجه ایرانیان به راه از روزگار بسیار گهن سخن رفته باشد (پیرنیا (229:1384 ازمهمترین یادگارهاي گران قدرمعماري ایران کاروانسراها می باشند که پیدایش آن درسرزمین پهناور ایران ازگذشته بسیار دور آغازشده وطی قرون

متمادي به دلایل گوناگون اقتصادي .سیاسی . نظامی .ومذهبی توسعه وتکامل یافته اند .کاروانسرا هادرایران علاوه برارزش هنري از دیدگاه اجتماعی نیزداراي اهمیت بودند.

کاروانسراها مهمانخانه هاي بین راهی کشور ایران در طی قرون گذشته بوده وسابقه آن به دوره هخامنشین یعنی 2500سال قبل می رسد درمسیر راههاي بین شهري کاروانسرا ها به فاصله مسافتی که کاروان دریک روزمی توانسته طی کند ساخته می شدند –درداخل شهر ها نیزکاروانسراهاي براي اقامت مسافران احداث می شده است به دلیل خشکی نسبی آب وهوا دربخش عمده اي ازکشور ایران ودوربودن شهرها وآبادي ها ازیکدیگر وجود نقاطی جهت استراحت وتهیه آذوقه ضروري بوده که بدون آن ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیرممکن بوده است (338:1377). از دوره پادشاهی هخامنشی واشکانی کاروانسراي شناخته شده اي در ایران باقی نمانده است .ولی از زمان ساسانیان تعداد محدودي کاروانسرا باقی مانده

که الگوي کاروانسرا هاي بعدي در دوره اسلامی قرار گرفته است درکنارشهرهاي نامی وآباد وبه ویژه پایتختها کاروانسراهاي بزرگ وزیبا و باشکوه دیده می شود که بیشتر آنها مهمانخانه هاي بوده است .دردوره صفوي کاروانسراهاي زیادي ساخته شده اند که به کاروانسراهاي شاه عباسی معروف بودند که وزیر وقت براي اینکه شمار آنها مشخص باشد و شماره هاي ده هزار و صد هزار آسان به زبان می آیند دستور می دهد یکی کمتر ازهزاریعنی نهصدنودنو رباط سازند تادر شمار آنها اندکی درنگ شود و آیندگان ارج این کار بزرگ را بدانند(پیرنیا (231:1384 بیشتر سیاحان بیگانه احداث وتوسعه کاروانسراها درشهرها وراه ها کاروان روبه دوره صفویه به ویژه شاه عباس اول نسبت داده اند درمیان نام ساختمان هاي

که بیرون از شهر ودر کنار جاده ها با هدف اسکان مسافران ساخته می شدند نام کهن کربات یا کارباط که باکراروکاروان پیوستگی تمام دارد واین واقعیت رامی رساند که کاروان ها ایرانی وغیر ایرانی حتی دردشتهادرازوپهناوروبی سر سامان نموده اند وبه آیانی وآسودگی کالاومسافر خود را ازخاور به باختروازشمال به جنوب می برده اند(پیرنیا(229:1370 درزبان عربی متداولترین واژه براي کاروانسرا هاکلمه خان می باشد معنایی اصلی این کلمه در فارسی خانه است همین اشاره گویا آن است که برخی

ازبناهاي اولیه که نیازمسافران رابرطرف می کردند شبیه به خانه بوده (هلین برند (332:1380 توسعه راههاي تجاري وزیارتی باعث شده است که دربین جاده ها کاروانی در سرتا سر کشور کاروانسراهاي براي توقف واستراحت کاروانیان بنا شود

موقعیت سیاسی واقتصادي درایران ازعلل گسترش این بنا بوده است در ایران به فاصله هرچهارفرسنگ کاروانسراي براي استراحت بنا شده است زیارت شهرهاي مهم مذهبی مانند نجف وکربلا وازشرق به حرم حضرت رضا (ع ) درمشهد متصل می شده است همچنین درزمان صفوي براي رفاه حال مسافرین کاروانسراهاي دراین مسیر بناشده است که درحال حاضربقایایی پنجاه کاروانسرا باقی مانده است (کیانی (13:1374
روش تحقیق
روش تحقیق به صورت توصیفی –همراه بامطالعات میدانی منطقه موردنظربه صورت عکس برداري .تهیه پلان وکروکی و.....است

پیشینه تحقیق

محققین کاروانسراهاي ایران رادر یک تقسیم بندي کلی به دو دسته تقسیم می کنند کاروانسراهاي برون شهري وکاروانسراهاي درون شهري وازلحاظ موقعیت جغرافیایی ساخت آنهاوکاربري آنها به انواع مختلف کاروانسرایی کاملا پوشیده کوهستانی .کاروانسرایی جیاط دار مناطق مرکزي ایران.کاروانسراهاي کرانه هاي پست خلیج فارس.و....تقسیم کرده اند

تامین امنیت وآسایش براي کاروانیان نخستین بحثی است که معماران کاروانسرا ها مورد برسی قرار می دهند در همه این بنا ها عناصري به عنوان شاخصه هاي معماري آن دیده می شود که باقرار گیري درکنار یکدیگر شاکله هاي اصلی کاروانسراها راتشکیل می دهد که در این عناصروجه هاي رفاهی وامنیتی بیشترین اهمیت رادارد

کاروانسرا چیست؟

ساده ترازهمه چیزمی توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جاي می دهد وبزرگترین نوع ساختمان اسلامی است (میردانش (134:1384 اجزاي سازنده کاروانسراها : اتاق .ایوان.باره بند.طویله .انبار.بازار.حوض.بالا خانه.برج وبارو.غلافخانه.آخورستوان. گنبد خانه که این عناصردر

کاروانسراهاي درون شهروبرون شهر اجزاي مشترکی دارند
دسته بندي کاروانسراها
-1-1معماري -2-1اقلیم
-1ازدید معماري: کاروانسراها به دودسته میانسر دار وبسته تقسیم می شوند .کاروانسراهاي میانسردار درآیگاه بلند ودالانی داشتند که به میانسرا را ه داشته است (پیرنیا (474:1387 کا روانسراهاي بسته میانسرا نداشته اند وبیشتر درسرزمینهاي سردسیر ساخته می شده اند آنهابه جاي میانسرا گنبد خانه اي در میان داشته اند (پیرنیا (477:1387

-2اقلیم :ویژگی هاي بارزمعماري کاروانسراها باتوجه به اقلیمشان بوده (عبداالله زاده ثانی (1390 کاروانسراها ا زنظراقلیمی به سه دسته تقسیم می شوند (1کاروانسراهاي کاملاپوشیده کوهستانی (2کاروانسراهاي کرانه هاي پست خلیج فارس (3کاروانسراهاي حیاط دار مناطق مرکزي ایران

کاروانسراها از لحاظ محل احداث

کاروانسرا هاي کوهستانی: - 1-2

این بناها معمولا شامل اتاق هاي کوچکی هستند که به آسانی گرم می شوند و در شب هاي سرد زمستان پناهگاه خوبی به شمار می آیند. بندرت در کنار این نوع پناهگاه ها حیاط کوچکی قرار دارد و تقریبا تمام این پناهگاه هاي کوهستانی با سنگ هایی که در همان جا قرار داشت، ساخته شده اند
کاروانسرا در دشت: این کاروانسرا ها از یک سو محل اقامت موقت و استراحتی براي مسافران و کاروانیان بودند و از سوي دیگر در بسیاري از موارد مکان هاي بسیار مناسبی براي دفاع در برابر راهزنان به شمار می رفتند

کاروانسراها از لحاظ کاربري خاص

کاروانسراهاي شاهی

هزینه بناي این کاروانسراها از موجودي خزانه کشور تامین می گشته. این نوع ابنیه باعث آبادي کشور و فزونی اعتبار خزانه شاهی می گردید

کاروانسراهاي خصوصی

به وسیله اشخاص یااوقاف براي استفاده هاي خصوصی برپا شده است مانند مسافرخانه هاو...

کاروانسرا هاي خیریه
این دسته علاوه بر کاروانسرا شامل آب انبار و پناهگاه هایی نیز هست که به وسیله اشخاص خیر بنا شده است

دسته بندي کاروانسراها

به طورکلی می توان کاروانسراها رابه دو دسته اصلی تقسیم کرد (1کاروانسرا هاي درون شهري (2کاروانسراهاي برون شهري

-1-4کاروانسرا هاي درون شهري:بیشتر براي سکونت تجار کاربرد داشته که اجناس خود رااز دیار خود به دیاري دیگري آورده وتجارت می کردند -2-4کاروانسراهاي برون شهري:به ساختمان هاي کنار راه وبویژه بیرون از شهراطلاق می شود .که مسافران می توانند یک یا چند شب دربیاسایند

کارونسرا ها از نظر معماري (پلان)به انواع ذیل تقسیم بندي می شوند

-5کاروانسراهاي1 کاملاً پوشیده مخصوص مناطق کوهستانی مانند کاروانسراي امامزاده هاشم سر راه تهران به شمال 2-5کاروانسراهاي حاشیه خلیج فارس که فاقد حیاط هستند

شکل -1کاروانسراهایی با طرح 8 ضلعی یا مدور مثل رباط انجیره در جاده یزد به طبس (ایلخانی) کاروانسراي چهار آباد واقع در جاده نطنز به اصفهان (ایلخانی)

شکل -2کاروانسراهاي دو ایوانه مانند کاروانسراي اقبال جاده تاکستان به قزوین

شکل -3کاروانسراهاي چهار ایوانه مانند کاروانسراهاي زواره و مادرشاه در اصفهان

جداي از این کاروانسراها با پلانهاي فوق الذکر، بعضاً کاروانسراهاي دیگر نیز غیر از آنچه شرح آن رفت ساخته می شده اند که یا در داخل شهرها بوده اند و یا جهت توقفگاههاي موقت استفاده می شده اند.
ساختار معماري کاروانسراها

ساختار معماري کاروانسرا بر اساس عملکرد این گونه از فضاها بوده است. اطاقهایی جهت استراحت در شب بدون پنجره، جلوي اطاقها ایوانهاي کوچک و در پشت آنها و دور تا دور کاروانسراها نیز محل استراحت چهارپایان ساخته می شده استمعمولاً. یک در ورودي با برجهاي جلو آمده در بالاي آن وجود داشته است که بعضاً در قسمت بالاي درهاي ورودي طبقه دیگري می ساختند که به آن »شاه نشین« نیز می گفتند و از آن براي کنترل ورود و خروج و یا دیده بانی نیز استفاده می شده استایوانهاي. ورودي معمولاً داراي تزئینات آجرکاري یا گچبري می باشند که با خطوط مختلف و همچنین درج نام سازنده و یا بانی کاروانسرا تزئین می یافته است. اطاقها معمولاً کوچک به ابعاد 3 × 3 یا 4 × 4 با پوشش سقفهاي گنبدي - نماي کاروانسراها معمولاً آجري و صحن حیاط سنگفرش بوده است.زیباترین نوع کاروانسرها چهار ایوانه بوده است که در حال حاضر به جز آنهایی که در داخل شهرها قرار دارد و تغییر کاربري پیدا کرده اند مابقی کاروانسراها بلا استفاده می باشد

بررسی معماري کاروانسراهاي ایران

از بررسی کارواسراهاي سراسر ایران چنین بر می آید که اساس معماري کاروانسراهاي ایران ، مانند سایر بناها ، تابع شیوه ، سنت و سبک رایج زمان بوده است . با این ترتیب می توان پنداشت که کاروانسراهاي پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماري زمان بوده و معماري خاصی نداشته است. ولی ذکر این نکته ضروري است که شیوه معماري ، محل و منطقه ، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثري در ایجاد اینگونه بناها داشته است شیوه ساختمان و معماري کاروانسراها از روزگار کهن تا به امروز دگرگونی بسیار نیافته و معمولا سبک بناي آنها همان ایجاد باره بند ها و اطاقهایی است.که پیرامون حیاط. محصور،ساختهمیشدهاست ولیدرطرح خصوصیات هر کدام ویژگی هائی بچشم می خورد. در دوره صفوي طرح معماري کاروانسراها متنوع گردید و علاوه بر کاروانسراهاي چهار ایوانی نوع کوهستانی ، مدور – هشت ضلعی و کویري بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث گردید.در دوره هاي زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها بشیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه کاروانسراها ي بشیوه گذشته ادامه پیدا کرد و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از که آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است معمولا هر کاروانسر

داراي چاه آب و آب انباري است که گاهی در وسط کاروانسرا در زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است.آب انبارها از نظر معماري به اشکال مختلف ساخته میشدند بعضی داراي شکل مستطیل باسقف ساده و بعضی مواقع در خارج کاروانسرا ساخته می شدند مصالح ساختمانی اصلی بناي کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته . در بعضی موارد سنگ ها کاملا استادانه تراش داده می شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگهاي نتراشیده استفاده می کردند . در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می ساخته اند . نماي خارجی و داخلی عموما از آجر بوده است. در برخی از کاروانسرا ها از خشت و یا بلوك هاي خشتی استفاده می شده است.

ازنظر معماري کاروانسراهاي ایران متنوع بوده ومعماران ایران ازطرحهاونقشه هاي گوناگون ومختلف استفاده می کردند که این مسله باعث میشد که کاروانسراهاي ایران به گروه هاي مختلف تقسیم شوند .گرچه حیاط مرکزي شکل اغلب کاروانسراهاي ایران است ولی در مورد این بنا ها مانند بناي مساجد ومدارس باتوجه به اقلیم هرمنطقه ازایران دگرگونی هاي مختلف جهت تطبیق باشرایط اقلیمی خاص ازلحاظ فرم ونوع مصالح دیده می شود

برسی تاریخچه کاروانسراها:
قبل از اسلام :

هخامنشین :منابع تاریخی حکایت از آن دارد که بنیانگداز احداث کاروانسرا ها هخامنشیان بوده اند که به نام چارپارخانه مورد استفاده قرار می گرفتن هرودوت مورخ یونانی در کتاب نهم خود (ازمنزلگاهاي که توسط هخامنشین بین شوش وسارد ساخته شده بودند این مورخ ازنه نا111بناي شبیه به کاروانسرا یا همان چارپار خانه نام می برند اشکانی : متاسفانه از هنر معماري اشکانی که حدود 5 قرن براین سرزمین حکومت کردند به طور کامل شناخته نشده ونمی توان درباره معماري آن ونوع

کاروانسراهاي آن نظرداد .درمورد کاروانسراهاي اشکانی می توان حدس زد که پلان آن به شکل مربع ومستطیل بامصالح آجر وخشت بنا گردیده اند ساسانی: کاروانسرا هاایران دراین دوره - شامل حیاطی بوده که دراطرافش یک نوع دالان عریض مانند براي چهارپایان شناخته بودند بعد از اسلام :درادوار اسلامی عوامل متعددي درشکل گیري وتوسعه گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اعم آن عوامل مذهبی ونظامی و...می باشد اوایل اسلام:همانند دیگر ابنیه ها دوره اسلامی اطلاعات درباره کاروانسراها اوایل اسلام اندك است قرن پنجم وهفتم:قرن پنجم عصر شکوفایی هنر اسلامی بویژه معماري می باشد

درمنابع تاریخی آمده که در عهد غاران براي برقراري سریع وآسان وارتباط زحمات زیادي کشیده شد .که نگهبانان وراهدارانی به صورت نیروانتظامی واحد در آمدند تیموریان :درکاروانسراهاي این دوره به تزیینات از جمله کاشی کاري توجه شده است

صفویه:بدون شک بهترین زمان براي پیشرفت وتوسعه کاروانسراها عهد صفوي می باشد می توان کاروانسراهاي زیارتی خراسان راکه ازکرمانشاه شروع وبه مشهد ختم می شود رانام برد افشاریه .زندیه .قاجار:دراین ادوار درساختار کاروانسراهاي ایران تغیرات چندانی به عمل نیامده وایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد

فضاهاي معماري کاروانسراي حد اقل به 4 بخش قابل تقسیماند فضاهاي انسانی شامل:حجرهها و اتاقهاي مسکونی،ایوانها و حیاط

فضاهاي دامی شامل:اصطبلها و آخور فضاي خدماتی و رفاهی فضاهاي امنیتی

بررسی معماري کاروانسراهاي صفوي

در دوره صفویه پلان وفرم کاروانسراها به صورت 4 ایوانی وداراي گنبد خانه وشاه نشین وحوض مرکزي وحجره هاي رو به حیاط آغل در اطراف حجره و مصالح آنها از خشت وآجر وتزیینات گره چینی آجرها وکچ کاري ویزدي بندي و کاربندي و کاشی کاري وآیینه کاري ونقاشی در شاه نشین درزمان حکومت صفویان سبک اصفهانی کاشی کاري درکاروانسراها به شیوه کاشی کاري هفت رنگ عمدتااستفاده شده است که کیفیت کمتري نسبت به کاشی کاري معرق داشته است ورنگ کاشی ها بعد از صفویه عوض شده است وآجر کاري نیز بصورت آبساب درزمان قاجار استفاده شده است که داراي کیفیت پایین بوده ودر این دوره قوس ها وتاقها در ایوان کاروانسراها دیده نمی شود (282:1388) سقف ایوانها در زمان صفویه بصورت هلالی ساخته می