بخشی از مقاله
بررسی فرش دوره صفویان
مقدمه
تاريخ اوج هنر فرشبافي ايران را بايد در دوران حكومت سلسله صفويان جستجو كرد. در واقع برخي از عالي ترين قاليهاي ايران كه تنها نمونه هاي باقيمانده از دوران عظمت اين هنر مي باشند متعلق به دوران حكومت پادشاهان صفوي است. از طرفی این دوران، دیگر هنرها از جمله معماری، کاشیکاری، نقاشی، خطاطی و غیره در حد کمال و درخشش خود بود.
در بررسی قالی صفوی نمی توان از وضع درخشان قالی در دوره ی تیموری غفلت کرد. از ویژگی های مهم این دو دوره این است که سنت قوی نقاشی در اواخر دوره تیموریان و اوایل صفویان موجب تأثیر نقاشان در نقشه قالی های تیموری و صفوی شد. در طبقه بندی زمانی قالی های صفوی، در دوره ی حکومت شاه طهماسب و شاه عباس اول از درس های شاخص است.
اما قالی این دوره را از نظر ترکیب نقشه می توان به چهار دسته تقسیم کرد:
1. قالی های دارای طرح متمرکز
2. قالی های دارای طرح های سراسری
3. طرح های یک طرفه یا نامتقارن
4. قالی های تصویر دار
چکیده
ابتدا واژۀ قالی را معرفی کرده و سپس در مورد معروفترین نقش دورۀ صفویه، یعنی گل شاه عباسی، توضیح داده می شود و اینکه در دورۀ صفویه نقوشی مانند اسلیمی و ختایی چه تغییراتی کرده اند. همچنین در مورد حاشیه قالی های صفوی، سپس در مورد طرح های رایج در دورۀ صفوی توضیح داده می شود و در آخر به معرفی قالی های معروفی که در دورۀ صفویه بافته شده اند می پردازم.
واژۀ قالی
در نوشته های بازمانده از زبان پهلوی برای قالی نفیس واژۀ «بُپ» یا «بوپ» (bop/bup) و براي فرش (و نمد) واژه «نمت» و براي فرش ، جامه و بستر واژه «ويسترگ» آمده است كه واژه اخير از « ويسترتن » به معني گستردن مي آيد! معناي « بوب » در لغتنامه دهخدا چنين آمده است :
فرش و بساط خانه …. فرشي كه آن را انبوب نيز گويند.
در ارمني ، بوب و پهلوي ، بوپ و در تاريخ طبري از ابوجعفر محمد بن حریر طبري ( حدود 226 – 310 ه . ق ) واژه « بساط » مترادف فرش آمده است و آنجا كه از « فرش بهارستان » سخن مي رود كه در حمله اعراب به ايران از كاخ تيسفون به دست آمد چنين مي آيد : « بساطي يافتند از ديبا، شصت ارش اندر شصت ارش » . در معجم البلدان از ياقوت حموي ( اوايل قرن هفتم ه . ق . ) در نزهه القلوب حمدالله مستوفي ( 750 ه . ق . ) از قول ابوعون صاحب كتاب الذبیح چنين آمده است :
« در قالي قلا فرشي بافته مي شود كه آن را قالي نامند و قالي نسبت اختصاري است به شهر قالي قلا و قالي قلا شهری است در ارمنستان كبير …. از عهد انوشيروان، هنوز ارمنستان به دست ايرانيان بود تا اسلام آمد ... « ارمينياغس » يكي از مردم ارمنستان زمام حكومت را در دست گرفت. پس از وي زني به حكومت رسيد بنام «قالي » و شهري ساخت و آن را « قالي قاله » ناميد كه به معناي احسان قالی است.
گل شاه عباسی
طرح هایی از گل های گوناگون مانند: گل انار، گل بادام، گل حنایی، گل سرخ، گل نسترن، گل نیلوفر و گل گرد که به صورت تک گل یا با تزییناتی در درون، در زیر و در سرگل و در دو سوی آن، نگاره را به صورت گل های چهارپر، هشت پر، چند گل بر یک بوته، تنها و یا پیوسته به اسلیمی و ختایی نشان می دهند.
گل های شاه عباسی، در اساس، به وسیلۀ هنرمندان دوران صفویه رواج پیدا کرد. نقش های آن در زمان صفویه ریز بوده و با گذشت زمان بزرگتر شد و هر بار با نوآوری، در دسته ای از نقش ها چهرۀ تازه ای به خود گرفت. مثلاً گل انار نخست، به شکل میوۀ انار بود، با شکوفه ای که از دهانه اش روییده بود. آنگاه در طرح های بعدی بخشی از پوست این انار باز شده و پس از آن همۀ پوست انار ترک ترک شده بر گرد میوه حلقه زد. هنوز نیز در وسط گل شاه عباسی، دانه هایی که نشانۀ دانه های انار است، پیداست.
اسلیمی
نقشی «تجریدی» که از نگاره های اساسی هنرهای تزیینی ایران به شمار می آید و گردش آن از جمله زیباترین نقش های زینتی هنر ایران است. در قالی های زمان صفویه این نگاره همراه با نقش های برگ، شکوفه، غنچه، گل های شاه عباسی و پرندگان رواج داشت.
ترنج
نقش قراردادی که در میان نگاره های قالی جای ویژه ای دارد. در درون، آذینه های شاه عباسی و در اساس: برگ و گل و اسلیمی است. در شکل کل خود: چهارگوشه، لوزی، بیضی یا گرد همچون خورشید یا ستاره و گل های چندپر است. در درون ترنج گاهی طرحی از نواری از ابر به شیوۀ خاص (اسلیمی مارپیچ) نقش می شود که در قالی های دوران صفوی شکلی کاملاً آشکار دارد.
طرح های ختایی
طرح های ختایی از نقوشی هستند که به وفور در قالی های دورۀ صفویه و بعد از آن استفاده شده اند.
حاشیه
در طرح هایی بر اساس سنت قالی بافی صفوی، حاشیه های کوچک و ساده بافته می شود و در طرح هایی مانند طرح «گلدان»، حاشیه ها باریک نقش می شود.
طرح فرش های صفوی
فرش های بافته شده در این دوران بر اساس طرح های آن در گروه های زیر طبقه بندی می شوند:
طرح گردان، لچک و ترنج، ترنج دار، گلدانی، شکارگاه، گلدار هراتی، درخت و بوته، باغی، لهستانی، طرح ها و نقشه های تصویری و طرح های شاه عباسی.
توضیحاتی در مورد برخی از طرح ها
طرح گردان: از دورۀ پادشاهی شاه طهماسب در قالی های صفوی رواج یافت.
لچک و ترنج: منشأ این طرح به نقوش گلستان و طرح های باغی در قالی ایران برمی گردد. ضمن آنکه برخی معتقدند که اصل این طرح ابتدا بر روی جلد قرآن ها و کتب نفیس دیده شده و از آنجا مورد توجه طراحان قالی قرار گرفته و با رعایت اصول و ضوابط مربوط به قالی ایران راه یافته است. طرح لچک و ترنج، طرحی است عمومی، معروف و زیبا و بسیار رایج در قالی ایران که از مکتب شاه عباسی به این سو در قالی بافی مناطق مختلف کشورمان کاربردهای زیادی داشته است.
ترنج دار: بر اساس این طرح، قالی فقط دارای ترنج است و فاقد لچک است.
گلدانی: مشخصۀ عمدۀ این گروه از طرح ها، وجود یک یا چند گلدان در اندازه های مختلف است. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل، تمام قالی را می پوشاند و گاه چند گلدان به طور متقارن در اطراف متن و یا به دنبال هم، سراسر متن قالی را فرا می گیرد. مشهورترین طرح های گلدانی عبارتند از:
گلدانی ختایی، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی دو طرفه، گلدانی ظل السطان (گل وبلبل)، گلدانی حاج خانمی، گلدانی تکراری، گلدانی یک طرفه و گلدانی لچک و ترنج.
شکارگاه: فرش های بافته شده در این سبک معمولاً تجسم کننده صحنه هایی از شکار و طبیعت می باشند. در متن اینگونه نقوش، حیواناتی از قبیل شر و گورخر و غیره و شکارچیانی که در صدد تعقیب آنها هستند دیده می شوند. این طرح ریشه در هنر ایران باستان داشته، به طوری که نقوش دوران ساسانی مبین این مطلب است.
از طرح های این گروه می توان به شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری اشاره داشت.
درخت و بوته: درخت، نگاره ای است که نزد همه ی ملل و اقوام کاربرد دارد و اصولاً درخت به نشانه ی سرسبزی و خرمی و طراوت در پیش همه عزیز و محترم است. درخت، به صورت کمانی و به صورت شکسته و به طور مستقل و یا از گلدان سر برآورده است که گاه بر شاخه هایش پرندگانی نشسته اند، یکی از نگاره های متداول در قالی ایران است. درخت سرو و درخت بید مجنون از نگاره های درختی بسیار رایج در قالی های شهری، روستایی و ایالتی کشورمان است.
طرح باغی: طرح های باغی یا نقوش گلستان بر روی قالی بهشت را یادآور می شود و پدیدآوردن چنین فضاهای زیبا و سرشار از طراوت و زندگی را بر روی زمین خاکی پیشنهاد می کند تا «باغ ایرانی» در معماری ایران نمود یابد و جلوه گر شود. فرش بهارستان، قالی پازیک از نمونه طرح های باغی یا نقوش گلستان در قالی ایران است. و علاقه ی ایرانیان به نمایاندن باغ و گلستان بر روی قالی که اساساً با «نقشه فردوس» و «بهشت» ارتباط دارد را نشان می دهد.
لهستانی: فرش هایی که از سوی پادشاه لهستان سیگیسمو ندسوم (1632-1587م) سفارش داده شد و به فرش های لهستانی معروف شدند.
طرح ها و نقشه های تصویری:
سابقه ی طرح های تصویری در قالی ایران در پرده ای از ابهام است اما از دوره ی صفویه به این سو شاهد طرح های متعدد تصویری در قالی برفی از مناطق ایران بوده ایم.
نخستین قالی های موجود متعلق به دوره ی صفویه در ابعاد کوچک و در واقع قالیچه هایی است که تصاویری از پرندگان و جانوران و یا صحنه هایی از شکار و بزم را به تصویر کشیده است.
طرح های شاه عباسی: اساس این طرح را گل های طراحی شده خاصی (به نام گل معروف شاه عباسی) تشکیل می دهد. در این طرح ها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه ضمن تلفیق آن ها با اسلیمی ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهد. لچک ترنج شاه عباسی، شاه عباسی شیخ صفی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی تصرفی و ... در زمره ی طرح های این گروه است.
نقوش دوره ی صفویه را از نظر نوع طراحی از موارد ذیل می توان ریشه یابی نمود:
1. گچبری های مساجد و ابنیه عمومی
2. حجاری های مربوط به ساختمان های تاریخیاز جمله دوران ساسانی و هخامنشی (نقوش طاق بستان و تخت جمشید و ....)
3. کاشیکاری های مدارس و مساجد قدیمی از جمله مدرسه قدیمی سمرقند (کاشیکاری های دوره ی تیموری)، مسجد گوهر شاد مشهد و ...
4. جلد کتاب ها و برگ های مذهب در بعضی از کتب قدیمی که در آن ها ترنج و محراب به وفور مشاهده می شود.
5. مینیاتورهای ایرانی قبل از دوران صفویه (از قرن 8 تا 10 هجری)
معرفی چند تخته قالی دوره ی صفوی
1. قالی اردبیل (معروف به قالی شیخ صفی):
- سال ساخت: 946 (هـ .ق) (20 سال اولیه دوره صفویه)
- مواد اولیه: تار و پود از ابریشم، پرز از پشم
- نام بافنده: مقصود کاشانی؛ نام بافنده همراه با مطلع اشعار حافظ آمده است:
جز آستان توام در جهان پناهی نیست سر مرا بجز این، در حواله گاهی نیست
این نوشته همراه با نام بافنده در بالای فرش آمده است.
- تراکم: این قالی در هر متر مربع، 517000 گره از نوع فارسی (سنه) به کار رفته است.
- ابعاد: 1152×534 سانتی متر (کار بافت آن یک سال و نیم طول کشیده است)
- طراحی: در وسط این قالی ترنج زیبایی قرار دارد که 12 کلاله دور آن ها را احاطه نموده است و نقش یک چهارم از این ترنج با کلاله های مربوط، در چهار گوشه زمینه ی فرش تکرار شده و بدین ترتیب لچک های چهار گانه ی قالی را می سازد. (لچک و ترنج).
- رنگ: زمینه ی فرش آبی سیر است و تمامی آن با گل های بسیار ظریف تزیین شده است. در داخل حاشیه ی بزرگ که با سه نوار حاشیه ای باریک محصور شده، نقش کتیبه ها و گلوله هایی به صورت یک در میان دیده می شود
- محل نگهداری: موزه ی ویکتوریا آلبرت لندن (Victoria & Albert)
* این قالی نفیس، توسط شرکت زیگلر (Ziegler) که از سال 1883 میلادی در ایران در زمینه ی تولید و تجارت فرش فعالیت می نمود، از ایران خارج شده و به مبلغ 2000 لیره استرلینگ، به موزه ی ویکتوریا آلبرت لندن فروخته شد.
- محل بافت: عده ای تبریز و برخی قزوین و برخی کاشان (که مرکز بافت قالی های نفیس ابریشمی بوده) را محل بافت این قالی می دانند.
* اکنون مشابه ای از این نوع قالی که بافتش ظریف تر است، در موزه ی لس آنجلس در کالیفرنیا نگهداری می شود.
2. قالی موج دریا (the sea wave carpet)
- محل نگهداری: این فرش در موزه ی وین قرار دارد.
- نقشه قالی: طراحی این فرش از طراحی های دیگر متمایز است. در قسمتهای بالا و پایین این فرش، ترنج بسیار بزرگی تصویر شده و پیرامون آن تصاویری از یک کشتی و دریا نورد بافته شده است. گویا دلیل این نوع طراحی، سفارش سازنده ی آن بوده، زیرا بر طبق سفارش یک بازرگان پرتغالی، که در این دوران در بنادر جنوب ایران (بندر عباس) در رفت و آمد بوده، بافته شده است.
- ابعاد: 72/3×77/6 متر.
- مواد اولیه: تار و پود پشمی.
- تراکم: 500 هزار گره در هر متر مربع.
- محل بافت: این فرش نفیس گویا توسط هنرمندان کرمانی بافته شده است.
3. فرش چلسی: (Chelsea carpet)
- دلیل نامگذاری (چلسی): این فرش از یکی از تاجران خیابان کینگز در چلسی واقع در لندن خریداری شده، و به همین دلیل به چلسی، معروفیت یافته است.
- مواد اولیه: تار و پود از ابریشم، پرز از پشم.
- ابعاد: 540×360 سانتی متر.
- گره: از نوع فارسی (سنه)
- تراکم: تعداد گره ی آن 7387 گره در دسیمتر مربع است.
- طراحی: این فرش دارای دو ترنچ کامل و با کلاله های جانبی و دو نیم ترنج متصل به حاشیه و لچک هایی به نقش یک چهارم ترنج است.
- رنگامیزی: زمینه این فرش لاکی رنگ است و در آن حیوانات شکار، مانند اهو و گوزن؛ و وحوشی مانند شیر و پلنگ و جانورانی مانند حیوانات افسانه ای (اژدها) در میان شاخ و برگ گلدار دیده می شوند. در حاشیه ی این فرش دو سری ختائی، به هم پیوسته است.
قالی سراسر گل و جانور: موزه هنر و صنعت اتریش، وین:
این قالی یکی از نفیس ترین نمونه های موجود از گروه قالی های سراسر گل و جانور است که به دست ما رسیده است و از این نظر دی بین قالی های نفیس و پرارزش مقام والایی دارد مانند قالی اردبیل و قالی شکارگاه موزه ی وین و قالی چلسی، تار و پود آن از ابریشم است. مانند قالی اردبیل در هر اینچ مربع 19×17 گره دارد. تمام طرح (به استثنای دو گل بزرگ پیچ در پیچ ختایی سبز رنگ در وسط نیمه بالا و پایین آن) بسیار استادانه کشیده شده و با مهارت بسیار بافته شده است. نازیبایی و اعوجاج دو گل بزرگ ممکن است بر اثر بدی بافت آن باشد، چه آن ها را به طور اریب بافته اند که کار دشواری است.
حاشیه ی این قالی دارای نگاره های مارپیچ با اسلیمی های درهم پیچیده و به هم پیچیده است که با استادی کامل بافته شده، حاشیۀ درون از قاب هایی با اندازه های مساوی تشکیل شده که درون هر یک نوشته هایی بافته شده است. باید گفت جنبۀ تزیینی این قبیل حواشی با قاب هایی که نوشته ها را در بر می گیرد باهیچ طرحی قابل مقایسه نیست. متن قالی قرمز پررنگ، حاشیه سبز سیر و حواشی ذرونی زرد رنگ است.
قالی نقش گلدانی با متن سرخ: موزه ویکتوریا و آلبرت، لندن
در بین هشت تخته از نفیس ترین قالی های جهان باید نمونه ای از قالی نقش گلدانی و اشکال مختلف آن نیز گنجانیده شود.
