بخشی از مقاله
چکیده
سلسله صفویه دوران بازگشت قدرت و استقلال ایران پس از اسلام است. ایران در این دوران توانست با بدست آوردن هویت ملی خود به کشوری قدرتمند و مستقل در شرق اسلامی تبدیل شود. این دوران به بیش از دو قرن به طول انجامید.
با روی کار آمدن این حکومت مقطع جدیدی در تاریخ ایران گشوده شد عصری که در آن ایرانیان برای کسب هویت خود به تکاپو پرداختند، لذا این دوران از اهمیت خاصی برخوردار است.در این دوره ، نعمت و فراوانی حاصل شد، امنیت بر راهها سایه گسترد، تجارت و بازرگانی به شکوفایی رسید؛ اقلیتها محل تساهل و تسامح مذهبی قرار گرفتند؛ دشمنان خارجی عقب زده شدند؛ هنرها و صنایع در حد و حجم قابل اعتنایی شکوفان گردیدند و دانشمندان بزرگی در عرصه فلسفه پدیدار شدند. سلسله هایی که بعد از صفویان بر سر کار آمدند نتوانستند به اندازه صفویان در پیدا کردن راه حل برای مشکلات موجود جامعه موفق باشند.
سلسله صفویان علیرغم اعمال فشار از سوی عوامل داخلی و خارجی، توانست به مدت دویست و بیست و پنج سال در ایران ثبات و استواری پدید آورد، آنهم در عهدی که ایران زمین از سوی ماوراءالنهر به وسیله نیروی نوظهور ولی مخالف و مهاجم ازبک، و از سمت آسیای صغیر، توسط نیروی رقیب و منازع و تجاوزگر عثمانی تهدید میشد، و در داخل نیز دستخوش تفرقه و ملوک الطوایفی خاندانهای گوناگون و بی اعتنا به سرنوشت عمومی و ملی ایران بود.
مقدمه
صفوی، صفویه یا صفویان دودمانی ایرانی و شیعه بودند که در سالهای 880 تا 1101 هجری خورشیدی - برابر 907-1135 قمری و 1501-1722 میلادی - بر ایران فرمانروایی کردند. بنیانگذار دودمان پادشاهی صفوی، شاه اسماعیل یکم است که در سال 880 خورشیدی در تبریز تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه صفوی، شاه سلطان حسین است که در سال 1101 خورشیدی از افغانها شکست خورد.
دوره صفویه از مهمترین دوران تاریخی ایران به شمار میآید، چرا که پس از نهصد سال پس از نابودی شاهنشاهی ساسانیان، یک فرمانروایی پادشاهی متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی کند. پس از اسلام، چندین پادشاهی ایرانی مانند صفاریان، سامانیان، آل بویه و سربداران ساخته شد، ولی هیچکدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود جای دهند و یکپارچگی میان مردم ایران پدید آوردند.
صفویان، آیین شیعه را دین رسمی ایران جای دادند و آن را به عنوان عامل همبستگیملّی ایرانیان برگزیدند. شیوه فرمانروایی صفوی تمرکزگرا و نیروی مطلقه - در دست شاه - بود. پس از ساختن پادشاهی صفویه، ایران اهمیتی بیشتر پیدا کرد و از ثبات و یکپارچگی برخوردار شد و در زمینه جهانی نامآور شد . در این دوره روابط ایران و کشورهای اروپایی به دلیل دشمنی امپراتوری عثمانی با صفویان و نیز جریانهای بازرگانی - به ویژه داد و ستد ابریشم از ایران - گسترش فراوانی یافت. در دوره صفوی - به ویژه نیمه نخست آن - جنگهای بسیاری میان ایران با امپراتوری عثمانی در غرب و با ازبکها در شرق کشور رخ داد که علت این جنگها جریانهای زمینی و دینی بود.
ایران در دوره صفوی در زمینه مسائل نظامی، فقه شیعه، و هنر - معماری، خوشنویسی، و نقاشی - پیشرفت شایانی نمود. از سرداران جنگی نامدار این دوره میتوان قرچقای خان، االلهوردی خان، و امامقلی خان را نام برد که هر سه از سرداران شاه عباس یکم بودند. از فقیهان و دانشمندان نامی در این دوره میرداماد، فیض کاشانی، شیخ بهایی، ملاصدرا، و علامه مجلسی نامور هستند. هنرمندان نامدار این دوره نیز رضا عباسی، علیرضا عباسی، میرعماد، و آقامیرک هستند. ولی از دیدگاه ادبی، در دوره صفویه شاعر یا نویسنده بزرگی از ایران برنخاست و تنها در زمینه ادبیات شیعی و مرثیهسرایی آثاری درخور توجه پدید آمد.
ظهور سلسله صفویه نقطه عطفی در تاریخ ایران
به همان میزان که تشیع در قرن نهم رواج می گرفت سلسله های صوفیان شیعی مذهب نیز بیشتر می شدند و نیروهای آنها افزایش می یافت. قدیم ترین سلسله شیعی مذهب این زمان سلسله صوفیه صفویه پیروان شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی بودند که بتدریج در آذربایجان و بلاد اطراف قدرتی به هم رساندند و در تمام قرن نهم بر اثر پیوند ازدواج با ترکمانان آق قویونلو و عوامل مساعد دیگر در حال توسعه قدرت و فراهم آوردن دستگاهی شبیه سلطنت بودند تا چنان که می دانیم در آغاز قرن دهم به سلطنت ایران رسیدند
سلسله شیعه مذهب صفویه پس از سالهای طولانی حکومت بیگانگان بر ایران، توانستند در اوایل قرن دهم قمری با اتکای به مذهب شیعه دوازده امامی یک کشور مستقل ایرانی بنیان نهند و گسترده ترین فرهنگ ادبی را در ایران پدید آوردند
در تاریخ ایران پس از اسلام، ظهور سلسله صفویه نقطه عطفی است مهم; پس از قرن ها فرمانروایی بیگانه، ایران دوباره به کشوری قدرتمند و مستقل در شرق اسلامی بدل می شود.
در این مقاله علل رسیدن صفویان به قدرت و حوادث و رخدادهایی که به حکومت شیعی آنان انجامید به اجمال بررسی گردیده است. سلسله های تصوف شیعه از قرن هفتم هجری سلسله های تصوف در جهان اسلام ظاهر گشتند که اعتقاد به تشیع داشتند و در نشر و تبلیغ مذهب شیعه اثناعشری می کوشیدند و با خاندان صفویه همکاری نزدیک داشتند. این سلسله ها عبارتند از:
1-سلسله نعمت اللهی: پیشوای این سلسله از صوفیان، شاه نعمت االله ولی کرمانی 730-827 - ه . ق - بود که شیعه اثناعشری بود. آنها رابطه نزدیک با خاندان شیعه اثناعشری صفویه داشتند - . عرفان و ادب در عصر صفوی، بخش اول، صص 67-64 - .نسب ایشان از طریق اسماعیل بن جعفر به امام علی بن ابی طالب علیه السلام می رسد.
نشانه پیوستن مرید به سلسله نعمت اللهی این بود که خرقه می پوشید و بر سر کلاهی درویشی از نمد می نهاد، این کلاه بعدا به تاج پنج ترک - اشاره به پنج تن زیرکسا - و سپس به تاج دوازده ترک - اشاره به دوازده امام شیعیان - تغییر شکل یافت. پیوند طریقه نعمت اللهی با جنبش صفوی با همین شعار یعنی کلاه دوازده ترک آشکار می گردد.
2-سلسله نوربخشیان: پیشوای این سلسله صوفیان شیعه اثناعشری که در قرن هشتم هجری ظاهر گردید سید محمد نوربخش قاینی خراسانی بود - طرائق الحقائق، معصوم علیشاه »نایب الصدر«، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران، . - .3-2/3/ نسب وی با هفده واسطه به امام موسی کاظم علیه السلام می رسد. - قاضی نوراالله شوشتری در مجالس المؤمنین 147-143/2/ او را شیعه اثناعشری می داند - در قاین - خراسان - در سال 795 ه . ق متولد گردید و در سال 869 در ولایت سولقان وفات یافت . - عرفان و ادب در عصر صفوی، ص - .67 لباس این سلسله صوفیان سیاه بود و این شعار را علامت عزاداری شهدای کربلا می دانستند. سید محمد نوربخش شاگرد فقیه بزرگ تشیع احمد بن فهدحلی و مرید خواجه اسحاق ختلانی بود و خواجه در صدد قیام علیه شاهرخ و تشکیل یک دولت شیعه در خراسان بود.
سید محمد نوربخش و پیروانش به نشر مذهب شیعه اثناعشری در قرن نهم اهمیتی بسزا دارند و یکی از لوازم کمال در سلوک را اعتقاد به تشیع می دانسته اند - همان، ص - 68 اولاد سید محمد نوربخش مانند اخلاف شاه نعمت االله ولی از همان اول، آن اندازه مرید و پیرو به دست آوردند که زمینه ارشاد را به دستگاه قدرت و نفوذ ظاهری تبدیل کنند و بعد از ظهور دولت شیعی صفوی در ایران مشایخ این دو سلسله شیعی از جنبش شیعی صفوی آشکارا حمایت کردند و همکاری لازم را انجام دادند.
ذهبیان: سند فرقه ولایت سلسله ذهبیه توسط معروف کرخی به امام رضاعلیه السلام می رسد
اولین قطب سلسله ذهبیه معروف کرخی - حدود 200 تا 155 ه . ق - است که غالب سلسله های تصوف شیعه به او می پیوندند.
از معروفترین اقطاب ذهبیه که به نام او یعنی ذهبیه کبرویه مشهور گشته اند، شیخ نجم الدین کبری - مقتول 618 ه . ق - است. مشایخ سلسله ذهبیه به طورکلی شیعه مذهب اند و ده تن از اقطاب سلسله ذهبیه در سراسر دوران صفوی به منصب ارشاد اشتغال داشته اند
در اوایل دوران صفوی و با ظهور شاه اسماعیل، در اثر رسمیت یافتن مذهب تشیع، اختلافات و دوران هرج و مرج از میان رفت. صوفیان شیعی و از جمله ذهبیه مجال یافتند تا قیود تقیه را در هم شکنند و اسرار ولایت عارفانه و صوفیانه را آشکار سازند . - همان - حاج محمد خبوشانی در دوران شاه اسماعیل منصب ارشاد را دایر نمود و خانقاه خود را به روی همه گشود و مجالس وعظ و تذکیر به راه انداخت و به نشر فضایل و مناقب خاندان پیامبر پرداخت.
کتاب اعلام الهدی تالیف شیخ شهاب الدین ابوحفص عمر سهروردی 422-539 - ه . ق - را، که به روش صوفیان شیعی و به زبان عربی نگارش یافته بود، بر منبر و مجلس وعظ می برد و قرائت می کرد و سپس به لغت پارسی در خور فهم شوندگان شرح و تفسیر می نمود
حکمت شیعی و عرفان
آغاز قرن هفتم در نظر مسلمانان به ویژه در ممالک اسلامی منزلت والایی یافته بود. تصوف، تمایل به باطن و باطن گرایی و آشنایی با اسرار و معارف باطنی از طریق تعالیم ائمه اطهارعلیهم السلام و اعتقاد به ولایت، همان خصوصیاتی است که حکمت شیعی را به تصوف به معنای عام کلمه پیوند می دهد. از سوی دیگر شجره نسب اغلب سلسله های صوفیه به یکی از ائمه علیهم السلام می رسد و فرقه های گوناگون آنها تا به امروز در میان شیعیان باقی است.
در قرن هفتم هجری خواجه نصیر طوسی و شاگردان شایسته او مانند کمال الدین میثم بحرانی - متوفی 679 ه . ق - و علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی 648-727 - ه . ق - کوشش نمودند در میان فلسفه و کلام و عرفان تقریب به وجود آورند
میثم بحرانی در زمره آن دسته از اندیشه مندان شیعی است که به کلام و عرفان و فلسفه توجه کرده اند. شرح میثم بحرانی بر نهج البلاغه نمایانگر آمیختگی عرفان و تشیع است.
سید بهاءالدین حیدر بن علی عبیدی آملی - متوفی 794 ه . ق - علامه جمال الدین ابوالعباس احمد بن فهد حلی - 841-756 ه . ق - و ابن ابی جمهور احسائی - وفات بعد از 901 ه . ق - رابطه عرفان با تشیع را تشریح کردند. علامه سیدحیدر آملی به عنوان فقیه و متکلم شیعه می خواست حکومتی شیعی ایجاد کند. و چون ظاهرا اوضاع و احوال مساعدتش نکرد، او نیز خواست خود را به میان نیاورد - لیکن توضیحات آنها در باب ارتباط و پیوند بین تشیع و عرفان باعث گردید که تحول فکری در بین سلسله های تصوف شیعی به ویژه سلسله شیعی صفوی ایجاد شود - تحت تاثیر این افکار، فقها و متکلمان شیعی سلسله صفوی در دوران پیشوایی خواجه علی - متوفی 830 ه . ق - به سازمان سیاسی نظامی شیعی تحول یافت و تشکیل یک حکومت شیعی در ایران به عنوان هدف راهبردی این سلسله قرار گرفت.
در قرن هشتم و نهم حکمت اشراق سهروردی با عرفان ابن عربی و تعلیمات ائمه اطهارعلیهم السلام توسط سید حیدر آملی و ابن ابی جمهور در هم آمیخت. مجموعه این تاملات در مکتب اصفهان در آثار میرداماد و ملاصدرا و قاضی سعید قمی و فیض کاشانی و بسیاری دیگر از متفکران این دوره شکفته شد - سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، ص 217 - - صدر المتالهین ملاصدرای شیرازی یکی از برجسته ترین چهره های حیات معنوی و از مظاهر اصلی تفکر اسلامی در عالم تشیع است و بی شک تمام حیات معنوی و عقلی شیعه در سه قرن اخیر به گرد نام او می گردد
تسنن دوازده امامی
در قرن هشتم و نهم سلسله های تصوف در ایران مانند نعمت اللهی، صفوی، نوربخشی و ذهبی پیرو مسلک شیعه اثناعشری بودند و قبل از ظهور دولت شیعی صفوی در ایران در اوایل قرن دهم تاثیر عمیق معنوی و سیاسی در جامعه ایران گذاشته بودند. در آسیای صغیر و سوریه سلسله شیعه اثناعشری بکتاشیان هم نفوذ فوق العاده در مسائل سیاسی و اجتماعی این مناطق یافته بود.
علما و فقهای بزرگ شیعه مانند میثم بحرانی - متوفی 679 ه . ق - سید حیدرآملی - متوفی 794 ه . ق - ، احمد بن فهد حلی - متوفی 841 ه . ق - ، و ابن ابی جمهور احسائی - متوفی بعد از 901 ه . ق - رابطه بین تشیع وعرفان را اثبات کرده بودند. تمامی سلسله های تصوف در ایران قبل از ظهور دولت صفوی از ابراز علنی اعتقادات خود درباره ولایت اهل بیت اطهارعلیهم السلام به خاطر فشار سیاسی آن دوران تقیه اختیار نموده بودند. لیکن خود سلاطین سنی مذهب در آن دوران علاقه شدید به دوازده امام شیعی نشان می دادند که این جریان تسنن دوازده امامی در ایران را به وجودآورد.
