بخشی از مقاله
چکیده :
ایرانیان که همواره آثار خود را با انواع نقوش تزئینی می آراستند در تمام دوره ها با الهام از منابع گوناگون و هماهنگ با مصالح و فضایی که در اختیار داشتند انواع گوناگونی از نقوش را خلق کرده اند. در این میان - سرا - یا به لفظ مصطلح امروزی آن - خانه - یکی از این آثار است که از نظر معماری ایرانی بسیار مهم تلقی می شود که کمتر به آن پرداخته شده است و از نظر دارا بودن ویژگی فضا و مصالح از امتیازات خاصی برخوردار است. که هنرمند را قادر می ساخته در تک تک عناصر سرا همت گمارده و نقش خیال را به نهایت در آن اثر بیان دارد یکی از عناصر سرا - سردر - یا - درگاه - است که بیان کارکرد آن و نقوش به کار رفته در آن ، از ملزومات بررسی ویژگی سرا است در اینجُستار سعی بر آن شده است که ویژگی هنری آجرکاری سر در های دوره اسلامی شهر همدان را با تکیه بر موارد بیان شده به عنوان عنصری از عناصر معماری ایران، بیان و بررسی نماییم.
.1 مقدمه :
عنصر - سردر - درمعماری ایرانی بی مانند است. وهر کدام در ذهن پرسشی معما گونه و قابل بررسی است.چه از جهت نوع نیارش و چه از جهت نوع تزئینات به کار رفته؛ نیارش به کار رفته درسردرها شامل انواع: آجر ، سنگ، چوب وملات ساروج و... دانست. که با صورت تزئینی از قبیل: اسلیمی ها ، نقوش چلیپایی ، تاق ها وتاق نما ها، آجر های پیش بر ، سنگهای صیقل داده شده سفید در انواع خُفته و راسته ، که در صورتهای هندسی ، گیاهی ، انسانی ظاهر می شوند قابل مشاهده است.
نوع قیاس و تطبیق ساختار نیارشی و تزئینی استفاده شده و نیز نوع اعتقاد و باورهای صاحب سرا از نمونه های موارد تحلیلی سر در های ایرانی است که تا کنون به آنها پرداخته نشده است.وجودکاشی نوشته ها وآجر نوشته های ساده ولعاب دار در سردرهای ایرانی از دیگر موارد ی است که در عین کوتاهی و اختصار در بیان معرفی بانی بنا و بیان اعتقادات آشکارا زبانی گویا است. این نکته نشان می دهد که سر درمی تواند جایگاه تقدس نیز داشته باشد که در سنگ نوشته ها با آیات و سخنان بزرگان ارائه می شده است.
با این وصف سردرخانه های شهر همدان که در نوع آجرکاری بی مانندند، در انواع مختلف تزئینی به کار رفته است و دارای ویژگی های ازقبیل استفاده از کار بندی ها است که این کار بندی ها با انواع مختلف تزئینی ارائه شده است و بررسی این کار بندی ها و شناخت انواع این کار بندی ها که به صورت آجرکاری ارائه شده است از موارد قابل بررسی این جستار محسوب می شود.
با توجه به الگوهای پی درپی واستفاده از آجر در دوره های اسلامی به ویژه در سردر بنا ها و سرا های شهر همدان به صورت کاربندی که به شکل گنبد ، نیم گنبد ، طاق و طاق نما دیده می شود، تداوم شکل گیری تزئینات در دوره های اسلامی شهر همدان و اهمیت آن درسردر بیش از پیش برای ما آشکار می گردد.
.2 سرا:
به نقل از پیرنیا: »واژه خانه که امروزه مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است ، اتاق خصوصی را - وستاخ - یا گستاخ یا وثاق می نامیده اند ، از واژه سرا به جای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن ، استفاده می شده است.در جنوب ایران اصطلاح خانه سرا - به معنی سرایی با اتاق است - که مرسوم بوده است
اغلب خانه ها به خصوص خانه های مجلل دارای سردر، یا درگاه بوده اند.معمولاً دیوارهای بیرونی کاه گلی بوده وفقط سردرمجلل ساخته می شده است،نسبت عرض به تورفتگی سردرمعمولاً یک به دوبوده است.سکوهای کناری پاخوره نام داشتندوبرای کسانی که با صاحب خانه کارداشته ولی لازم نبوده واردخانه شوند، به کارمی رفته همینطور پاتوقی برای صاحبخانه یا پسر خانه نیز بوده است . تورفتگی ، کنه و پوشش آن را نیز کنه - نیم گنبد - می نامیدند . کنه پوش را معمولاً با کاربندی می پوشاندند . در پایین کار بندی که لنگه های بزرگ گچی تکیه می کند از لب بند - تویزه های کوچک - استفاده می کرده اند
هنردرتزئینات سرا همواره کیفیتی نمادین و رمزی گونه داشته است. و از این رو کوشیده شده تا مفاهیم ارائه شده در سرا به ویژه در سردر در قالبی مناسب که همانا تجرید و انتزاع است بیان شود و اگر در مواردی به حیطه طبیعت گرایی نزدیک شده کماکان مفاهیم مورد نظر خود را در قالب نمادها ، سمبلها و رمزها نمودار کند . در تعریف نماد و سمبل آمده است:» سمبل و نماد ، آیت و نشانه یا امری است که شیء یا امری دیگری را القا می کند
به طور کلی ، انسان به عنوان موجودی نمادساز، برای درک آنچه نمی تواند تعریف کند و یا کاملاً بفهمد دائماً در کار خلق و پرورش و شناسایی و شناساندن نمادهاست ؛ به گونه ای که قادر است به هر آنچه در ذهن یا اطراف دید اوست معنایی ببخشد و یا آنها را درعناصر نمادین تلقی کند. می توان گفت سرابه عنوان معماری دردسترس می تواند جایگاهی مناسب برای ارائه نماد های انتزاعی او باشد و این نمادها یاسمبل ها ونشانه های طبیعت بافکرانسانی و اعتقادی فلسفی و فکری او همراه باشد و این مسئله در طول تاریخ انسانی به شکلی ارائه تصویری و یا نماد گونه داشته است چنانکه کارل گوستاو یونگ در این باره می گوید»تاریخ نمادگرایی نشان می دهدکه هر چیز می تواند معنایی نمادین پیدا کند ، مانند اشیاء طبیعی - سنگها ، گیاهان ، حیوانات ، انسانها ، کوهها ، خورشید ، ماه ، باد ، آب و آتش - و یا آنچه دست ساز انسان است - مانند خانه ، کشتی و خودرو - و یا حتی اشکال تجریدی - مانند اعداد ، سه گوشه ، چهار گوشه و دایره - در حقیقت تمامی جهان یک نماد بالقوه است .
مکی نژاد در این خصوص معتقد است:»انسان با گرایش طبیعی که به آفرینش نمادها دارد به گونه ای ناخودآگاه اشیاء یا اشکال را تغییر می دهد - و بدین سان به آن اهمیت روانی بسیار می دهد - تا حالتی مذهبی یا هنری به خود بگیرند. - «مکی نژاد،1387 :ص - 85 ازاین رومی توان وجوداشکال تجریدی ویا هندسی را راهی ساده دربیان اعتقادات درعناصرسرا دانست چون که درکنارهم قرارگرفتن این اشکال هندسی وتجریدی زیبایی دوچندانی به عناصرسراداده است که دراین بین عنصرسردرمی تواند دربیان این نقوش هندسی ودیگرنقوش نقش به سزایی داشته باشد.
.3 سردر
عنصرسردر یا درگاه از دوره سلجوقیان تا دوره قاجاریه در شهر همدان دارای سیرتحول نزولی و صعودی در تزئینات است که این سیر تحول در نوع آجرکاری بیشترین نمود را دارد. به عنوان مثال گنبد علویان که از دوره سلجوقیان به جای مانده است با تزئینات آجرکاری بسیار زیبا و منحصر به فردی ارائه شده است در حالی که در دوره های بعد استفاده کاربردی و کارکردی از آجرجزء یک تقلید صرف از گنبد علویان چیزی فراتر نبوده است و نه این ارائه طرح که آجرکاری با ساختاری ساده تر ارائه شده است.
به خصوص در ارائه نقوش هندسی، این نمود جلوه بیشتر به خود گرفته است.و این نشان ازالگو قرار دادن گنبد علویان در تزئینات معماری به ویژه در سرا های شهر همدان است استفاده از آجرکاری در تزئینات که در گنبد علویان ارائه شده است در مقابل تزئیناتی مسجد جامع شهر همدان اختلاف یک به هزار است چرا که تزئینات گنبد علویان جدای از بیان اعتقاد تجریدی در حال بیان یکپارچگی اعتقادات معماردریکپارچه سازی و پوشش در کاربندی ها ،نیم گنبد ها، طاق نما ها و بیان احساسات انسانی آمیخته با طبیعت است. که با تزئینات زیبا همراه است یعنی معمار وهنرمند دوره سلجوقی آشنا با طبیعت ،آشنا با هنر است.
در حالی که در سیر تحول آجرکاری در دوره های بعد سیر نزولی داشته است به خصوص این سیر نزولی را می توان در انواع آجر تراش ها می توان دید.
به نقل از مکی نژاد: » اولین نمونه های آجر تراشی در دوره های اسلامی روی کتیبه های سلجوقی دیده می شود. این کتیبه ها با تراش قطعات آجری ساخته شده اند و یکی از نمونه های بارز آن ، کتیبه مدرسه نظامیه خرد گرد است که اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می شود. با استفاده ازشیوه آجر تراشی نقوش مختلف گیاهی و مخصوصاً نقوش هندسی با این روش اجرا می شدند. برای آجر تراشی؛ آجری مناسب است که بافت آن نرم بوده،حالت اسفنجی داشته باشد،این تخلیل موجب می شود تا آجر به راحتی تراشیده شود و راحت شکل بگیرد
آجر تراشی در دوره قاجار مجدداً رواج یافت و سردرهای زیبایی برای خانه ها ساخته شد. این سردرها که از چند بخش تشکیل شده اند ، از یک واحد تکرار شونده با تکرار در طول کار ایجاد می شوند .
با این وصف اگر سیرتحول آجرکاری از سلجوقیان به قاجاررا درتزئینات سردربنا ها و سراهای شهر همدان ،باسیر نزولی و صعودی مواجه بدانیم بی راه نرفتیم ونباید این نکته را فراموش کنیم که کارکرد آجر تنها برای تزئینات نبوده بلکه از آن برای نمایش جهت فشار ها هم استفاده می شده است .
از جمله کارکرد آجر، مانند برخی طا قهای مسجد جامع اصفهان، تنها جنبه تزئینی نداشته بلکه از آن برای نمایش جهت فشارهانیز استفاده کرده اند؛ بطوری که جهت ر جها در پاسخ به فشارهای متغیر متفاوت است
از این رو می توان احتمالاً یکی از دلایل ناکارآمدی آجر در تزئینات سردر های شهر همدان را ازدوره های سلجوقی به بعد استفاده این عنصر در جهت فشار ها و جایگزینی عنصری چون کاشی به جای آجر در تزئینات دانست. که این امر شاید زیبایی ظاهری به بنا ها بخشیده اما زیبایی در نوع مقاومت و دوام و تحکیم صورتهای تزئینی و ظاهری قابل مقایسه با آجرکار های دوره سلجوقی را دارانیست.
