بخشی از مقاله
چکیده:
ردیف، یکی از اجزاي موسیقی کناري است و عبارت است از یک کلمه یا بیشتر که مستقل باشد در لفظ و بعد از قافیه ي اصلی به یک معنی تکرار شود. از آنجا که ردیف را ایرانیان ابداع کردهاند، در موسیقی شعر فارسی جایگاه ویژهاي دارد. امام خمینی - ره - و حزین لاهیجی در غزلیات شان از خواجه حافظ تأثیر پذیرفتهاند و غزلیاتی سرودهاند که هم از نظر بحور و اوزان و هم از نظر قافیه و ردیف به غزلیات حافظ نزدیک شدهاند.
بینامتنیت، نظریهي ادبی معاصر، به چگونگی تعاملات گوناگون زبانی و فرهنگی میپردازد و ترامتنیت، تبیین
ساختارگرایانهي این نظریه در چهارچوب تعاملات متنی است.
در این مقاله تمامی غزلیات امام خمینی - ره - ، حزین لاهیجی و حافظ براساس نظریهي ترامتنیت مورد بررسی قرار گرفت. در پایان مشخّص شد که در شعر امام - ره - و حزین از عناصر شعري غزلیات حافظ مانند بن مایهها ، موسیقی شعر - مجموع وزن و قافیه و ردیف - بهرهی فراوان بردهاند و چون موضوع مقاله نگاه ویژه به موسیقی کناري ردیف است، نحوهي تعامل امام خمینی - ره - و حزین لاهیجی با سنّت شعري حافظ تقریباَ یکسان ارزیابی شد، چنانکه هر دو، غزلیات مردف سرودهاند و بعضی از ردیفها مشترك هستند ولی ابداعات و نوآوريها یی در انتخاب ردیف هم دیده میشود. در مجموع از نظر تأثیر پذیري در ردیف، شعر امام - ره - نسبت به شعر حزین درصد بیشتري را به خود اختصاص داده است هر چند که حزین در مواردي چون استفاده از ضمایر و حروف اضافه به عنوان ردیف، تأثیر بیشتري گرفته است.
بینامتنیت از جمله نظریه هاي ادبی معاصر است که به تعاملات گوناگون ادبی، زبانی و فرهنگی میپردازد و ترامتنیت - transtextualite - ، تبیین ساختارگرایانهي این نظریه در چهارچوب تعاملات متنی است. نظریه بینامتنیت در نظریه اندیشمندانی چون باختین، ریفاتر، ژنت و بارت تبیین شد هرچند که ژولیا کریستوا نخستین بار در دههي 1960 اصطلاح بینامتنیت - intertextuaite - را براي هر نوع ارتباط میان متنهاي گوناگون مطرح کرد. البتّه اولین جرقهي این نظریه در ذهن باختین شکل گرفت. او پی برد که سخن به عنوان کاربرد اجتماعی زبان، در پیوند با دیگر سخنها شکل میگیرد. بینامتنیت در بدو پیدایش خود، اساساَ به عنوان یکی از رئوس گرایشهاي پساساختارگرا مطرح شد. سپس ژرار ژنت اگر چه دیدگاهی ساختار گرا دارد، مانند پساساختارگراها، آثار ادبی را در ارتباط با یکدیگر مورد بررسی قرار میدهد. او با بهرهگیري از مفاهیم زبان شناسی سوسوري میگوید:"تولید ادبی به منزلهي یک پارول، به مفهوم سوسوري آن، به معنی مجموع کنشهاي منفردي کمابیش مستقل و پیش بینی ناپذیر است،اما مصرف این ادبیات از سوي جامعه یک لانگ است." کالر یکی از ساختارگرایان با تعبیري بینامتنی از نقش سنّت ادبی بیان میکند که ما یک متن را شعر مینامیم زیرا در رابطه با شعرهاي دیگر سروده شده است. همچنین جملهاي از یک زبان تنها بر حسب رابطه اش با سایر جملهها و در قالب قراردادهاي حاکم بر زبان معنا مییابد. او ضمن تمایز نهادن موضع خود با نظر بارت در جستار مرگ مؤلّف معتقد است که یک شعر بدون داشتن رابطه با شعرهاي دیگر و بدون توجه به قراردادهاي حاکم بر خوانش متن، قابل آفرینش نیست.اگر معنی این شعر در طول زمان تغییر کند، به خاطر این است که با متنهاي تازهاي ارتباط برقرار میکند، متنهاي تازهاي که خود نظام ادبی را تغییر میدهند. - کالر:1383، بخش نخست -
ژنت دامنه مطالعات کریستوا را وسعت میبخشد و نظریه ترامتنیت را در زیر مجموعهي بینامتنیت مطرح میکند.ترامتنیت - یا سر متنیت - همان چیزي است که ادبیت ادبیات را ایجاد میکند. او در کتاب "الواح بازنوشتنی" ترامتنیت را در پنج دسته از مناسبات و عوامل مطرح میکند که در پذیرش و دریافت معناي متون نقش دارند. قابل بیان اینکه ژنت بینامتنیت را شامل سه دسته عمده میشمارد: صریح و اعلام شده، غیر صریح . پنهان شده و نهایتاَ ضمنی. این پنج نسبت که متون در تعامل با یکدیگر برقرار میکنند و در تعاملات بینامتنی میگنجد عبارتند از: بینامتنیت - Intertaxtualite - ، پیرامتنیت - Paratextualite - ، فرامتنیت - Metatextualite - ، سر متنیت
- Arcitextualite - و بیش متنیت - Genette:1982T 7-8 - . - Hypertextualite -
روابط بیش متنی به بررسی رابطه دو متنی میپردازد که وجود متن دوم به متن اول وابسته است. گونه شناسی بیش متنی به بررسی انواع متنها یی میپردازد که داراي رابطهي برگرفتگی باشند یعنی متن دوم از متن اول برگرفته شده باشد. ژنت ارتباط بین متنها را در بیش متنیت به دو دسته بزرگ تقسیم کرده است که عبارتند از : تراگونگی
- تغییر - و همانگونگی - تقلید - .
او سعی کرد تأثیر و تأثّر بین متون را در این چهارچوب بررسی کند. البتّه در این پژوهش بینامتنیت و بیش متنیت بیشتر به کار آمده است که عبارتست از تأثیر بن مایهها ، موسیقی و تلمیحات شعري است.
تعریف ردیف
موسیقی شعر به چهار دسته موسیقی بیرونی - وزن عروضی - ، معنوي - انواع توازنهاي حاصل از ارتباطات لفظی و تناسبات معنایی - ، درونی - موسیقی حاصل ازآرایههاي بدیعی و تکرار صامتها و مصوتها - و کناري - موسیقی حاصل از ردیف و قافیه - تقسیم میشود. موسیقی کناري همان جلوههاي موسیقایی حاصل از تکرار کلمات در پایان ابیات و در شعر نو در پایان بند است که ردیف نیز جزو آن است که در بیان اندیشه و احساس شاعر و غنی ساختن موسیقی شعر نقش مهمی را ایفا میکند. ردیف "در اصطلاح علم قافیه، کلمه یا کلماتی مستقل از قافیه است که پس از آن به لفظ و معنی واحد تکرار شود و شعر در معنی بدان محتاج باشد." - شریفی،:1387 ص - 688
"بدانکه ردیف عبارت است از کلمه یی یا بیشتر که مستقل باشد در لفظ و بعد از قافیهي اصلی به یک معنی
تکرار یابد." ردیف"همگونی کاملی است که از تکرار یک عنصر دستوري یگانه - واژه، گروه، بند یا جمله - با توالی یکسان و با نقشهاي صوتی، صرفی، نحوي و معنایی یکسان در پایان مصاریع یا ابیات یک شعر و بعد از واژه قافیه به وجود میآید. از مجموع تعاریف یاد شده میتوان چنین گفت که: ردیف به کلمه یا کلماتی گفته میشود که با معنا و لفظ یکسان در پایان مصراعها یا ابیات آورده میشوند.
مردف بودن یا بی ردیفی
ردیف را از ابداعات ایرانیان دانستهاند و به نظر دکتر شفیعی کدکنی ردیف جز شخصیت غزل و جزئی از ساختمان ظاهري و فرم شعر فارسی است . در میان اشعار فارسی کمتر غزلی را میتوان یافت که بی بهره از ردیف باشد. آمار جدول زیر نشانگر این امر است که هر سه شاعر نسبت به اهمیت وجود ردیف در شعرشان آگاه بودهاند و توجه خاصی به استفاده از ردیف در اشعار خود داشته اند.
انواع ردیف از لحاظ دستوري
ردیف به موسیقی شعر غنا میبخشد و در شعر فارسی شامل انواع کلمات متنوعی مانند فعل، اسم، صفت، حرف، ضمیر و ... میشود. در جدول زیر انواع ردیفهاي استفاده شده و بسامدشان در غزلیات حافظ، حزین و امام - ره - آورده شده است. هر چند که تنوع ردیف در غزلهاي هر سه شاعر متنوع استاما ردیف فعلی بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده است.
جدول انواع ردیف و بسامد آن در غزلهاي حافظ و حزین و امام - ره -
انواع ردیف فعلی
در جدول زیر به بررسی ردیفهاي فعلی در غزلهاي حافظ، حزین و امام - ره - پرداخته شده است که طبق آمار ارائه شده فعل مضارع بیشترین بسامد را دارد. بسامد بالاي فعل مضارع نمایانگر عارف بودن و ابنالوقت هر سه شاعر است.
جدول ردیف فعلی و بسامد آن در غزلهاي حافظ، حزین و امام - ره -
از پرکاربرد ترین افعال مشترك در غزل حافظ و حزین و امام - ره - میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
