بخشی از مقاله
چکیده
منطقالطیر عطار و رسالهالطیر امام محمد غزالی، از آثار مهم ادبیات فارسی هستند؛ منطقالطیر عطار به قدري تحت تأثیر رسالهالطیر امام محمد غزالی است که به جرأت میتوان گفت: منطقالطیر عطار به قدري تحت تأثیر رسالهالطیر امام محمد غزالی است که گزینش واژها و خلاقیتهاي جاندار و هنري عطار، نتوانستهرد پاي ساختار و افکار این اثر ارزشمند را کمرنگ کند. به همین دلیل این مقاله با روش تحلیل محتواي کیفی، "تأثیر رسالهالطیر امام محمد غزالی بر منطقالطیر عطار" را مورد تحلیل بررسی قرار میدهد.
تأثیرپذیري منطقالطیر عطار به دو دسته "تأثیر ساختار رسالهالطیر" و "تأثیر محتواي رساله- الطیر" بر "منطقالطیر عطار"، تقسیم میشود. در پایان یافتههاي پژوهش نشان میدهد که نقطهي آغازین، میانی و پایانی داستان منطقالطیر عطار، از ساختار رسالهالطیر امام محمد غزالی متأثر شده است. از دیگر وجوه تأثیرپذیري محتواي منطقالطیر از رسالهالطیر میتوان به رمزي بودن داستان و تکراري بودن شخصیتها و نمادین بودن آنها، توجه به عشق و ... اشاره کرد.
1 1 مقدمه و بیان مساله
»فریدالدین ابوحامد محمد بن ابی بکر ابراهیم عطّارنیشابوري که در ادبیات به اختصار» عطار نیشابوري« نامیده میشود یکی از عارفان و شاعران بلند نام ادبیات فارسی در پایان سدهي ششم و اوایل سدهي هفتم است. او در سال -540 ه.ق . برابر با 1146 میلادي در کدکن - از روستاهاي قدیمی تربت حیدریه در خراسان - به دنیا آمده و در سال618 یا 619 و یا 626 در حملهي ویرانگر مغول کشته شد؛ نام او »محمد«، لقبش» فریدالدین« و کنیهاش» ابوحامد« بود و در شعرهایش بیشتر عطار و و گاهی فرید تخلص کرده است. نام پدر عطار، ابراهیم» با کنیهي ابو بکر« و نام مادرش رابعه بود؛ او که کار داروسازي و عرفان را از شیخ مجدالدین بغدادي فراگرفته بود ؛ به کار عطاري و درمان می- پرداخت -
او مذهب اهل سنّت داشته است، اظهار عشق و علاقه ي آتشین به خلفاي سه گانه و مدح و ستایش شافعی و ابو حنیفه در مثنوي خسرونامه و تکریم ائمه ي اهل سنّت در تذکره الاولیاء دلیلی است ظاهر و غیر قابل انکار، اندرزهاي عطار به متعصبان که روي سخن با شیعیان است و غلو او در دفاع سنّیان و صحت خلافت ابوبکر و عمر به حدي صریح و تند است که به هیچ روي تأویل نمیپذیرد - «فروزانفر، » . - 57 :1353
مقبرة وي در محل شادیاخ در سمت جنوبی او در عنفوان جوانی به صاحبان سیر و سلوك و مشایخ طریقت ارادت داشته و ایشان را وارثان انبیا شمرده - «عطار، ». - 5 :1380عطار در مقدمهاي که خود و به احتمال قوي در اواخر عمر به نثر نوشته است و در آنجا به نام و نشان مجموعهي آثار خویش پرداخته است، تصریح میکند که وي داراي این آثار است: 1 الهینامه - خسرونامه - 2 اسرارنامه 3 مصیبتنامه 4 منطقالطیر - مقامات طیور - 5
دیوان - غزلیات و قصاید - 6 مختارنامه - مجموعهي رباعیات - ؛ البته خود تصریح میکند که دو اثر منظوم خویش را به نام جواهرنامه و شرحالقلب از میان برده و نابود کرده است. بنابراین هر گونه اثري که به این نامها پیدا شود ربطی به عطار ندارد و مجعول و منحول است - «عطار،22 :1385 . - 23 منطقالطیر عطار از متون بسیار مهم زبان و ادبیات فارسی است؛ این آثار به دلیل برجستگی اندیشه و گستردگی و تنوع حکایت، رمزي و حماسی و عرفانی بودن در ادبیات فارسی جایگاه ویژهاي دارد و مورد توجه بسیاري از بزرگان و پژوهشگران قرار گرفتهاند.
عطار در تمامی آثارخود عموماً و منطق الطیر خود خصوصاً از آثار غزالی بهویژه رسالهالطیر از او الهام گرفته است واکاوي این ارتباط میتواند به شناخت بیشتر و عمیقتر و دقیقتر منطقالطیر عطار کمک کند. به همین دلیل این پژوهش به تأثیر اندیشه و ساختار "رسالهالطیر امام محمد غزالی" بر "منطق-الطیر عطار" میپردازد.
1 2 پیشینه پژوهش:
به نظر میرسد تا به حال پژوهشی دانشگاهی درمورد » تاثیرپذیري عطار از رسالهالطیر محمدغزالی در سراییدن و تنظیم منطقالطیر« انجام نشدهاست. تنها میتوان به پژوهشهایی اشاره کرد که درباب
»منطقالطیر عطار و رسالهالطیر غزالی صورت گرفته است:
فروزانفر، بدیعالزمان. . - 1353 - شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد پژوهشگر دراین اثر به تحلیل افکار و اندیشههاي متفاوت در آثار گوناگون عطار پرداخته است. لازم به توضیح است که این اثر مخاطب را بیشتر با اندیشهها و مسایل تاریخی روبرو میکند، به عبارتی دیگر حجم بیشتر کتاب تاریخ ادبیات است، نه نقد و تحلیل افکار و اندیشههاي عطار.
پژوهشگر در این اثر به بحث تلفیقی هرمنوتیک و گفتمانی پرداخته است. این پژوهش به تجزیه و تحلیل روابط عرفانی شیخصنعان و هفتوادي پرندگان میپردازد؛ در پایان ابر اندیشههاي این اثر ارزشمند را تجزیه و تحلیل میکند.
غزالی، ابوحامد محمد. . - 1389 - رسالهالطیر. ترجمه سیدناصر طباطبایی. تهران: مولی.
در این اثر فقط به ترجمه رسالهالطیر پرداخته شده است.
پژوهشگر در این پایاننامه، پس از تاریخچهي اثر، به تلخیص رسالهالطیرهاي گوناگون - ابنسینا، غزالی، نجم رازي، خاقانی، عینالقضات، عطار و... - ادب فارسی پرداخته است و در پایان آنها را به دو دسته - رسالهالطیرهاي رمزي و رسالهالطیرهاي تعلیمی - تقسیم کرده است.
1 3 تأثیرپذیري ساختار منطقالطیرعطار از رسالهالطیر امام محمد غزالی
الف - . نقطه آغازین:
در روایت غزالی این قصه با جمع شدن تعدادي از پرندگان آغاز میشود؛ آنها گمان میکنند که آنها به پادشاهی نیاز دارند: »اجتمعت أصناف الطیور علی اختلاف أنواعها و تباین طباعها، وز عمت أنه لا بدلها من ملک - «غزالی،1. - 23 :1389
در روایت عطار نیز این قصه بعد از حمد خدا و نعت پیامبر، با جمع شدن تعدادي از مرغان جهان آغاز میشود، آنها تصمیم میگیرند پادشاهی را براي خود برگزینند:
ب - . نقطه میانی:
. 1 اصناف پرندگان با اختلاف انواع و تباین طبایع هم آوا شدند و گمان کردند که آنان را پادشاهی بایست.
