بخشی از مقاله
چکیده
تنوع از ویژگیهای ذاتی اقلیم ایران است وخشکسالی یکی از زیانبارترین پدیده های طبیعی است که تعداد و فراوانی این پدیده بیش از سایرحوادث طبیعی بوده است. با عنایت به شرایط خاص استان یزد که حجم زیادی از بارش ها بصورت رگبار و با پراکنش نامناسب زمانی ومکانی میباشد لذا باعث بوجود آمدن سیلاب در بارندگی ها و از سوی دیگرتبدیل سطح وسیعی از مراتع ضعیف استان به اراضی بیابانی گردیده است. هدف از این تحقیق بررسی تأثیرخشکسالی برتبدیل اراضی مرتعی ضعیف استان به اراضی بیابانی وارائه راهکار عملی جهت جلوگیری از این روند میباشد.دراین مقاله ضمن بررسی روند کاهش بارندگی در15سال اخیر در استان یزد، تاثیر بروز خشکسالی برتوسعه بیابان - تخریب سرزمین - ازطریق تفسیرعکسهای هوایی و تصاویر ماهواره ای بصورت علمی بررسی میشود وراهکارهای عملی جهت بهره برداری بهینه از کمترین میزان بارندگی ارائه میگردد.بابررسی های صورت گرفته، دراستان یزد 5/5 میلیون هکتار اراضی مرتعی ضعیف تا متوسط وجود دارد که باتوجه به بروز خشکسالیهای اخیر 0/5میلیون هکتار ازاین اراضی به بیابان تبدیل شده است واین روند ادامه دارد. ازنتایج این تحقیق ارائه راهکارازطریق ذخیره نزولات فصلی با استفاده ازروشهای علمی وتلفیق آن با دانش بومی است. با اجرای این روش ضمن بهره برداری ازکمترین میزان بارندگی ازتوسعه اراضی بیابانی استان جلوگیری بعمل میآید. طرح فوق دربخشی ازمراتع استان اجرا ونتایج موفقیت آمیزی دربرداشته است.
واژگان کلیدی:خشکسالی،ذخیره نزولات،فرسایش خاک
مقدمه
بارش از عومل مهم جوی است که نقش بسزایی را در اقتصاد و زندگی مردم هر منطقه دارد. خشکسالی یکی از پدیده - های اقلیمی است که با کمبود بارش همراه است. بروز خشکسالی در کاهش تولید بخش های کشاورزی، منابع طبیعی و صنعت دخیل بوده و موجب خسارت های گسترده ای در این بخش ها می شود. ابتدا خشکسالی هواشناسی اتفاق می افتد که خود منجربه کمبودرطوبت خاک شده و وقوع خشکسالی کشاورزی را بدنبال دارد و با توسعه آن خشکسالی هیدورلوژیک اتفاق می افتد.
کشاورزی و منابع طبیعی اولین بخش هایی هستند که از خشکسالی زیان می بینند بنابراین بررسی و شناخت تاثیر خشکسالی بر بخش های مذکور از اهمیت زیادی برخوردار است. در زمینه خشکی و خشکسالی، سازمان های متعددی نظیر سازمان خواروبار و کشاورزی جهان - - FAO، سازمان هواشناسی جهانی - - MWO، مرکز مطالعات مناطق خشک وابسته با یونسکو و ده ها مرکز دیگر، مطالعات ارزنده ای صورت داده اند. مطالعات خشکسالی و اثرات مخرب آن، بعد از خشکسالی-های وسیع ده ی 1970 جنبه ی جدی تری به خود گرفته، مطالعات عمیقی در عوامل بروز پدیده ی خشکسالی صورت گرفته است - غیور، . - 1376 به طوری که هویج و همکاران - - 2005 با تحقیقی با عنوان تاثیر خشکسالی سالهای 2002 تا 2003 میلادی در استرالیا به این نتیجه رسیدند که خشکسالی باعث کاهش 6/1 درصدی تولید ناخالص داخلی شده است. از آنجا که کشور ایران در کمربند خشک جهان واقع گردیده، استان یزد نیز به دلیل واقع شدن در کویر مرکزی ایران از این شرایط مستثنی نبوده و در سالهای اخیر نیز از پدیده مذکور صدمات شدیدی را متحمل گردیده است. خشکسالی به طور محسوس علاوه بر آب آشامیدنی، بر روی تولید بیولوژیک مراتع نیز اثر منفی گداشته است. بروز پدیده مذکور موجب کاهش دوره ی رویشی، کاهش زادآوری طبیعی، کاهش مواد غذایی موجود در خاک و تشدید فرسایش بادی و آبی گردیده است.
مراتع به عنوان وسیع ترین عرصه های طبیعی کشور محسوب می شود. ارزش اقتصادی و اهمیت مراتع به عنوان یکی از منابع تجدید شونده و منافع حاصل از آن در دو بخش مستقیم و غیر مستقیم می توان نام برد. خشکسالی به عنوان یکی از عوامل طبیعی، تاثیر چشمگیری روی پوشش و تولید بیولوژیک مراتع دارد وضمن کاهش تولید، موجب تخریب خاک و تبدیل مراتع ضعیف تا متوسط به اراضی بیابانی می گردد. توجه به اعمال مدیریت صحیح و کاهش پیامدهای خشکسالی در توسعه مناطق بیابانی، نیازمند برنامه ریزی و اجرای اقدامات پیش گیرانه و مدیریت منابع آبی محدود در این مناطق می-باشد . پژوهش حاضر از جنبه ی کاربردی و در ارتباط با روند تخریب خاک مراتع استان یزد انجام شده، هدف آن بررسی تاثیر خشکسالی در تبدیل اراضی مرتعی استان یزد به بیابان - بیابان زایی - می باشد.
مواد و روش ها منطقه مورد مطالعه
منطقه مطالعاتی محدوده استان یزد بوده که در گستره جغرافیایی 29 32 تا 35 05 عرض شمالی 52 47 تا 58 18 طول شرقی واقع شده است - شکل . - 1
شکل : - 1 - موقعیت استان یزد در کشور و بین استان های همجوار وسعت استان یزد بالغ بر 13 میلیون هکتار می باشد و بیش از 95 درصد از سطح آن را عرصه های طبیعی به شرح ذیل تشکیل داده است : 5/9 میلیون هکتار عرصه های بیابانی، 6/5 میلیون هکتار اراضی مرتعی و 183 هزار هکتار جنگل های طبیعی و دست کاشت. حداکثر ارتفاع استان قله شیر کوه با ارتفاع 4075 متر و حداقل ارتفاع در دشت کویر طبس با ارتفاع 600 متر از سطح آبهای آزاد واقع شده است. اقلیم استان خشک و فرا خشک با بارندگی متوسط 106 میلیمتر است. حداکثر درجه حرارت 48 درجه سانتی گراد و حداقل آن -25 درجه سانتی گراد می باشد.
بررسی تاثیرات خشکسالی بر توسعه اراضی بیابانی استان، مستلزم برآورد تولید بیولوژیک مراتع در سال های مورد بررسی می باشد. میزان تولید از طریق پلات اندازی به صورت نمونه تصادفی در تیپ های رویشی اندازه گیری شده است. تولید مذکور با تولید بیولوژیک سنوات قبل از خشکسالی - آمار موجود در آرشیو اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان یزد - مقایسه گردیده است. همچنین با بررسی و تفسیر چشمی عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای، روند و میزان کمی توسعه اراضی بیابانی مورد بررسی قرار گرفت. در خاتمه پروژه های احیائی و اصلاحی جهت حفظ منابع آب و خاک استان و جلوگیری از تبدیل آن با بیابان پیشنهاد گردیده است.
نتایج و بحث
میانگین بارش سالانه استان یزد 106 میلیمتر است که کمتر از نصف میانگین کشور - 250 میلیمتر - می باشد. براساس تغییرات نمودار بارندگی 50 سال یزد - شکل - 2، طی 16 سال اخیر تنها 2 سال در استان، ترسالی به معنای واقعی رخ داده و در 14 سال، یا خشکسالی بوده،یا بارندگی نزدیک به نرمال، که آنهم نتوانسته اثرات خشکسالی سالهای قبل را جبران نماید، به گونه ای که تا سال جاری تداوم یافته است. با ترسیم نمودار درصد تجمعی کاهش بارش سالیانه - شکل - 3 مشاهده می شود که بیش از 10 سال، بارش سالیانه کمتر از شرایط نرمال بوده و شرایطی حاد وشکننده براستان حاکم میباشد.
