بخشی از مقاله
چکیده
به منظور بررسی تأثیر آللوپاتیک عصاره آبی پنج گیاه دارویی بر خصوصیات جوانهزنی و رشد گیاهچه کتان - درصد جوانهزنی، سرعت جوانه زنی، طول گیاهچه و وزن تر گیاهچه - آزمایشی در آزمایشگاه علوم و تکنولوژی بذر دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد، به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی در سه تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایش شامل نوع عصاره آبی پنج گیاه - تاتوره، مریم گلی، رازیانه، شیرین بیان، افسنطین - به عنوان فاکتور اول و غلظت عصارههای آبی در پنج سطح - شاهد - صفر - ، 25%، 50%، 75%، - 100% به عنوان فاکتور دوم بر روی بذر کتان انجام گرفت. اعمال تیمارها منجر به اثرات بازدارندگی بر شاخصهای جوانهزنی و رشد گیاهچه کتان گردید. با توجه به نتایج بدست آمده از این پژوهش، به نظر میرسد که افزایش غلظت عصاره آبی به طور معنیداری باعث کاهش درصد جوانهزنی، سرعت جوانهزنی، طول و وزن تر گیاهچه سورگوم گردید. به طوری که با افزایش غلظت عصاره، میزان بازدارندگی افزایش یافت.
کلمات کلیدی:
تأثر آللوپاتی، رشد و جوانهزنی، بذر کتان، درصد جوانهزنی، سرعت جوانهزنی، طول گیاهچه، بنیه طولی گیاهچه.
.1 مقدمه
بهبود تنوع زیستی در اکوسیستم از طریق رعایت تناوب زراعی موجب افزایش وابستگی اکوسیستمهای زراعی به منابع درونی و قابل تجدید شده و پایداری آنها در مقابل تغییرات بیشتر و قدرت سیستم در بازسازی خود بعد از تخریب افزایش مییابد. تناوب زراعی از طریق تداوم پوشش گیاهی خاک، کارایی بیشتر مصرف آب، حفظ عناصر غذایی و افزایش مواد آلی خاک و ثبات خاکدانهها، کاهش آفات و بیماریها و کنترل بهتر علفهای هرز باعث افزایش راندمان تولید و عملکرد محصول میشود - آینه بند، . - 2005
آللوپاتی فرایندی است که در آن مواد شیمیایی تولید شده توسط گیاهان، میکروارگانیسمها، ویروسها و قارچها بر رشد و توسعه سیستمهای کشاورزی و بیولوژیکی اثرات مثبت و منفی دارند - صالحی و همکاران، . - 2011 به عبارتی، آللوپاتی فرایندی است که به وسیله آن یک گیاه با قرار دادن سم گیاهی به محیط زیست مجاور برتری رقابتی دارد - آزادوازمان و همکاران، . - 2011 مطالعات متعدد نشان داده که محصولات دارای خاصیت آللوپاتی باعث کاهش رشد، توسعه و عملکرد سایر محصولات زراعی در حال رشد در مزرعه میشوند - باشن و عبداللطیف، . - 2015 گیاه بسیاری از مواد شیمیایی فعال زیستی را از بخشهای مختلف مانند برگ، ساقه، ریشه و گاهی اوقات تجزیه از طریق مکانیزمهای مختلف به محیط پیرامون خود منتشر میکند. این مواد شیمیایی زیست فعال اغلب به عنوان آللوشیمیایی نامیده میشوند چرا که روی محیط اطراف اثر میگذارند و این تعامل ممکن است مخرب یا سازنده باشد - فواد موندال و همکاران، . - 2015
گیاهان دارویی یکی از مهمتریم منابع دارویی هستند که از هزاران سال پیش کاربرد داشتهاند. سازمان بهداشت جهانی تخمین زده است که بیش از 80 درصد از مردم به صورت سنتی یا مدرن از گیاهان دارویی استفاده میکنند - امیدی و فرزین، . - 1390 گیاهان دارویی مواد بیوشیمیایی مفید با مقادیر بسیار کم در خود ذخیره میکنند. استفاده از آنها برای درمان بیماریها بخش کوچکی از تاریخ تمدن بشر را شامل میشود. با وجود فراوانی گونههای دارویی خودرو در ایران، به علت برداشت بیرویه و سودجویانه این منابع با ارزش در معرض نابودی قرار گرفتهاند. به همین دلیل کشت و کار صحیح و برداشت درست از آنها برای جلوگیری از نابودی پیشنهاد میشود - ولیپور و همکاران، . - 1393
غلات به گروه زیادی از گیاهان زراعی اطلاق میگردد که دانه آنها در درجه اول برای تهیه نان و تغذیه اکثر مردم جهان و در درجه دوم جهت تغذیه حیوانات و پرندگان و گاوهای صنعتی به مصرف میرسد - خدابنده، . - 1367
کتان - Linum usitatissimum - گیاهی است یکساله از تیره - Linaceae - میباشد. کتان اولیه گیاهی است وحشی و خودرو که در آسیای غربی به مقدار زیاد رشد کرده و در دنیای قدیم و قرون وسطی و در حال حاظر از روغن موجود در دانه و الیاف ساقه آن استفاده شدهاست. پس از آنکه کتان و طرز استفاده از محصول آن شناخته شد ابتدا از دانه آن برای تغذیه استفاده گردید و استفاده اصلی از اندامهای آن از قرن 19 شروع و به سرعت رواج پیدا کرد. در ایران از کتان برای استفاده از روغن موجود در دانه آن در کارخانجات روغنکشی و همچنین از دانه آن برای تغذیه برخی پرندگان استفاده میشود. دانه کتان دارای 30-45 درصد روغن است که حدود 70-80 درصد این روغن در صنعت رنگرزی و صیقل دادن و بقیه برای ساختن لینولئوم، روکش چوب، رنگ چرم و ..... به کار میرود. روغن کتان نیز بهترین ماده روغنی در صنعت، بخصوص در رنگرزی و رنگسازی میباشد - خدابنده، . - 1372
شیرینبیان Glycirhiza glabra - - ، گیاهی خودرو از تیره پروانه آساها، بومی جنوب اروپا، شمال آفریقا و نواحی معتدل آسیاست. در اکثر نقاط ایران خصوصا در شهرستان خاتم و نواحی شرقی و شمال شرقی و هم چنین آذربایجان و استان فارس به فراوانی میرویند و از نظر اقتصادی بسیار مهم میباشند. شیرینبیان از قدیمیترین گیاهان دارویی است. از ریشه شیرینبیان در اکثر فارماکوپهها به عنوان دارو یاد شده است. از مواد موثره این گیاه در صنایع داروسازی، نوشابهسازی، شیرینی سازی و دخانیات استفاده میشود - امید بیگی، . - 1388 مواد موثره ریشه شیرینبیان مدر و ملین است و به واسطه وجود برخی فلاونوئیدها اثر مفیدی در معالجه زخم اثنی عشر و بیماریهای معدی دارد. از این مواد برای درمان بیماریهای مربوط به ریه مانند برونشیت نیز استفاده میشود - امید بیگی، . - 1388 از ریزوم و ریشههای خشک شده آن عصاره ای استخراج میشود که در صنعت به آن لیکوریس یا رگلیس میگویند که شیرینی آن 50 برابر ساکارز است - جعفر نیا و همکاران، . - 1388
مریم گلی - Salvia officinallis - گیاهی است چند ساله و علفی، ریشه راست و دارای انشعابات فراوان، ساقه راست و ارتفاع آن بین 50؛80 سانتیمتر میباشد. این گیاه از تیره نعنائیان - Lamiaceae - است. مردم در گذشته از این گیاه به عنوان مادهای مدر، عامل انعقاد خون و نیز داروی ضد تعرق استفاده میکردهاند. در بسیاری از فارماکوپهها، از برگهای مریم گلی به عنوان دارو یاد شده است. از عصاره مریم گلی برای مداوای برخی از بیماریهای مربوط به حلق و حنجره و همچنین برای شست و شوی دهان استفاده میشود. اسانس این گیاه خاصیت ضد باکتریایی دارد و از آن در صنایع داروسازی، غذایی، بهداشتی و آرایشی استفاده میشود - امید بیگی، . - 1388 اندامهای هوایی این گیاه به خصوص برگها محتوی اسانس هستند. از مهمترین ترکیبات میتوان تویون، سینئول، کامفور، تانن، فلاونوئیدها و مواد رزینی را نام برد - امید بیگی، . - 1388
تاتوره - Datura stramonium - یا داتوره، گیاهی است یکساله به ارتفاع 50-200 سانتیمتر، از تیره سیب زمینی جزء گیاهان دارویی محسوب میشود. تاتوره یک گیاه علفی یکساله است و از خرداد تا مهر گل میدهد و به احتمال زیاد بومی شمال شرقی آمریکای شمالی میباشد. تاتوره در زمینهای بایر، کنار جاده و نزدیک مناطق مسکونی در ارتفاعات کم تا نسبتا زیاد در اکثر مناطق معتدله و نیمه حاره نیمکره شمالی یافت میشود. داروی خام بیشتر در برگهای گیاهان گلدار و به ندرت در بذور رسیده وجود دارد.
افسنطین - Artemisia absinthium - گیاهی است علفی، پایا و به ارتفاع 80-120 سانتیمتر از تیره گل ستاره است. مردم از مدتها پیش از افسنطین به عنوان ادویه و گیاهی اشتها آور استفاده میکردند. برگها و پیکره رویشی افسنطین، دارای مواد موثره ارزشمندی است که از آنها برای معالجه نفخ شکم استفاده میشود. این مواد سبب هضم غذا و تنظیم کار صفرا نیز میشوند. از اسانس این گیاه در صنایع نوشابهسازی و کنسروسازی استفاده میشود. این اسانس، دافع حشرات است. استعمال خارجی اسانس افسنطین، باعث کاهش دردهای رماتیسمی میگردد - امید بیگی، . - 1388 قسمت مورد استفاده از نظر درمانی، برگ وسرشاخههای گلدار آن میباشد. این گیاه دارای برگهای متناوب، مضرس با بریدگیهای باریک و عمیق همراه با تار و کاپیتولهای کوچک و زرد میباشد - صمصام شریعت، . - 1382
باتوجه به شواهد مربوط به خاصیت آللوپاتیک بیشتر گیاهان دارویی، این پژوهش با هدف بررسی اثرات آللوپاتیک عصاره باقی مانده گیاهان دارویی - مریم گلی، افسنطین، شیرین بیان، رازیانه و تاتوره - بر سبز شدن و استقرار گیاهان سورگوم در تناوب زراعی در بهار سال 1397 انجام گرفت. از آنجا که سورگوم گیاهی بهاره میباشد این آزمایش به منظور بررسی این که آیا این گیاه زراعی میتواند پس از گیاهان آللوپاتیک مذکور در تناوب زراعی قرار گیرد و در صورت قرارگیری، اثر گیاهان دارویی آللوپات بر شاخصهای جوانهزنی و رشد گیاه زراعی مذکور چگونه خواهد بود طراحی و اجرا گردید.
.2 مواد و روش اجرا
این پژوهش در آزمایشگاه علوم و تکنولوژی بذر دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد در سال 1397 اجرا گردید. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی در سه تکرار انجام شد. فاکتور اول کاربرد عصاره آبی پنج گیاه آللوپات - تاتوره، مریم گلی، رازیانه، شیرینبیان، افسنطین - به صورت مجزا از هم و فاکتور دوم غلظت عصارهها در پنج سطح - شاهد - صفر - ، 25%، 50%، 75%، - 100% بر روی بذرها گیاه کتان بود.
در ابتدا از پنج گیاه مدنظر اندامهای هوایی را تهیه کرده و به منظور خشک شدن، اندامهای هوایی به مدت دو هفته در معرض هوای آزاد قرار داده شدند. سپس بخشهای هوایی هر گیاه به طور مجزا آسیاب شده و برای همگن سازی پودر بدست آمده از غربالی با سوراخهایی به قطر 1 میلیمتر عبور داده شد. جهت تهیه عصاره آبی 10 گرم از پودر خشک هر گیاه به طور جداگانه با 100 میلیلیتر آب مقطر مخلوط شد مخلوط حاصل را به مدت یک ساعت روی دستگاه شیکر قرار گرفت - عباسی خالکی و همکاران، . - 1391 سپس مخلوط مورد نظر به مدت 24 ساعت درون یخچال در دمای 4 درجهسانتیگراد قرار داده شد. این عمل در روز دوم نیز انجام گرفت و در نهایت روز سوم به مدت 6 دقیقه با سرعت 3000 دور در دقیقه سانتیریوفوژ شد. عصاره به دست آمده با استفاده از کاغذ صافی صاف شد و عصاره مورد نظر بدون رقیق شدن - غلظت 100 درصد - مورد استفاده قرار گرفت. سایر غلظتها با استفاده از غلظت 100 درصد تهیه شدند. به طور مثال غلظت 25 درصد از 25 میلیلیتر عصاره با 75 میلیلیتر آب مقطر تهیه شد. برای جلوگیری از رشد قارچها بذرها با محلول هیپوکلرید سدیم ضدعفونی شدند. سپس 20 عدد بذر استریل بر روی کاغذ صافی واتمن در محیط کشت ضدعفونی شده قرار گرفت. حدود 10 میلیلیتر از هر عصاره را درون محیط کشت ریخته شد و درب آن را محکم گذاشته و به منظور جلوگیری از تبخیر و تعرق و از دست دادن محلول مورد نظر درب محیط کشت را با نوار پارافیلم پوشانده شد و در اتاقک رشد با دمای مناسب قرار گرفت - قمی و طویلی، . - 1391 شمارش بذرها به صورت روزانه انجام گرفت و بعد از گذشت 10 روز - طول دوره رشد گیاهچه کتان در آزمایشگاه طبق ایستا - از کشت بذور در پتری، پارامترهای درصد جوانهزنی، سرعت جوانهزنی، طول گیاهچه و وزن تر گیاهچه مورد ارزیابی قرار گرفتند.
آنالیز اماری دادهها با نرم افزار SAS و اثرات متقابل آن با نرم افزار MSTAT-C، مقایسه میانگینها با آزمون LSD در سطح احتمال %5 و رسم نمودارها با استفاده از برنامهی Excel انجام شد.
صفات زیر مورد ارزیابی قرار گرفتند:
