بخشی از مقاله
چکیده
اسیدهای چرب لینولنیک اسید - امگا - 3 و لینولئیک اسید - امگا - 6 جزء اسیدهای چرب ضروری میباشند که بدن قادر به سنتز آنها نبوده و باید از طریق غذاهای مصرفی تامین شوند. علاوه بر این ویژگیهای دارویی به ویژه ضدسرطانی این اسیدهای چرب به اثبات رسیده است. روغنهای گیاهی سرشار از اسیدهای چرب امگا6 میباشند. تنها روغن گیاهی که میزان امگا3 آن از امگا6 بیشتر است، روغن بذر کتان میباشد که امگا3 آن از نوع آلفالینولنیک اسید - ALA - است. جنس کتان، 16 گونه در ایران دارد که بذر 11 گونه آن از جمله Linum strictum، L. corymbulosum، L. peyronii ، L.gluacum، L. austriacum ، L. grandiflorum ، L. album ، L. nervosum ، L. usitatissimum، L. nodiflorum و L.mucronatum در بانک ژن گیاهی ملی ایران وجود دارد.
این نمونهها ذخایر ژنتیکی این جنس محسوب میشوند و به احتمال زیاد از نظر اسیدهای چرب با گونه زراعی آن قابل رقابت میباشند. از طرفی جوانهزنی گونههای وحشی کار دشواری است و برای زراعیسازی این گونهها بایستی ابتدا راه جوانهزنی آنها مشخص شود. لذا در این تحقیق هفت تیمار مختلف جوانهزنی در شرایط مختلف بر روی محیط کشت آگار یک درصد و استفاده از 250 میلیگرم در لیتر اسیدجیبرلیک بر روی 10 گونه وحشی کتان اعمال شد. نتایج نشان داد برای شرایط آزمایشگاهی، تهیه آگار یک درصد شرایط خوبی برای جوانه-زنی فراهم میکند. همچنین در بیشتر موارد اسیدجیبرلیک محرک جوانهزنی است و میتوان از این ماده در زمان کشت استفاده کرد. گونه L. mucronatum که در شرایط عادی به سختی جوانه میزند و در طبیعت نیز پراکندگی کمی دارد بطور کامل جوانهدار شد.
واژههای کلیدی: ترکیبات بیوشیمیایی، گیاه روغنی، امگا3، امگا6
مقدمه
اسیدهای چرب لینولنیک اسید - امگا - 3 و لینولئیک اسید - امگا - 6 جزء اسیدهای چرب ضروری میباشند که بدن قادر به سنتز آنها نبوده و باید از طریق غذاهای مصرفی تامین شوند. علاوه بر این ویژگیهای دارویی به ویژه ضدسرطانی این اسیدهای چرب به اثبات رسیده است. نسبت مناسب امگا6 به امگا3 به میزان 3 به 1 یا 2 به 1 میباشد که هماکنون این نسبت در اکثر افراد به میزان 8 به 1 یا 10 به 1 و حتی در مواردی 20 به 1 یا 25 به 1 مشاهده شده است که این نسبتها بسیار خطرناک و مضر میباشد . - 2 - مطالعات متعدد نشان میدهد که مصرف مقادیر فراوانی از امگا6 باعث کاهش ذخیره اسیدهای چرب امگا3 در بدن میشود.
از طرفی مصرف اسیدهای چرب امگا3 از تجمع اسیدهای چرب امگا 6 که فرآیندهای التهابی را تشدید میکنند، میکاهد. روغنهای گیاهی سرشار از اسیدهای چرب امگا 6 میباشند. تنها روغن گیاهی که میزان امگا3 آن از امگا6 بیشتر است، روغن بذر کتان است که امگا 3 آن از نوع آلفالینولنیک اسید میباشد.به طور کلی تحقیقات و آزمایشات دانشمندان نقش اسیدچرب ضروری امگا را در موارد زیر به اثبات رسانده است: کاهش سرعت تشکیل کلونهای سرطانی، جلوگیری از سرطان سینه، تنظیم فشار خون - - 4، کاهش کلسترول، بهبود دیابت، مقاومت ایمونولوژیکی بدن در برابر آنتیژنها - 1 - و ...سه اسیدچرب تشکیلدهنده خانواده امگا3 عبارتند از آلفا-لینولنیک اسید، ایکوساپنتائنوئیک اسید، و دوکوزاهگزائنوئیک اسید.
آلفا- لینولنیک اسید - ALA - در گردوی انگلیسی، برخی از انواع لوبیا، و روغنهای کانولا، سویا، بذر کتان/ بزرک، و روغن زیتون یافت میشود. دو اسیدچرب دیگر، یعنی ایکوساپنتائنوئیک اسید - EPA - و دوکوزاهگزائنوئیک اسید - DHA - در ماهی و از جمله در روغن و در مکملهای ماهی وجود دارد. برخی از متخصصان تغذیه، استفاده از رژیم غذایی غنی از نظر ماهیهای حاوی اسیدهای چرب امگا 3، خوردن روزانه 1 تا 2 قاشق چایخوری روغن بذر کتان یا روغن بزرک، یا مصرف مکملهای حاوی 1 تا 2 گرم امگا 3 را توصیه میکنند. اسیدهای چرب امگا 3 بسیار ناپایدارند و بهراحتی فاسد میشوند؛ بنابراین تولیدکنندگان در اغلب موارد این اسیدهای چرب را از موادغذایی خارج میکنند تا بتوان موادغذایی را برای مدت بیشتری در فروشگاهها نگهداری نمود 1 - و . - 4
منبع برخی از اسیدهای چرب امگا3 امکان دارد باعث ایجاد نگرانی درباره سلامتی مردم شود. بسیاری از ماهیان بزرگتر صیاد - شکارچی - حاوی مواد شیمیایی سمی هستند که از آلایندهها جذب کردهاند. متکی بودن تنها به این نوع درمان و اجتناب از یا به تأخیر انداختن مراقبتهای مرسوم بهداشتی مربوط به سرطان امکان دارد پیامدهای خطرناک بهداشتی به همراه داشته باشد. با گذشت سالهای متمادی و گسترش شهرنشینی و بالاخص صنعتی شدن، بسیاری از عادتهای غذایی افراد نیز تحت تاثیر این روند قرار گرفت و نه تنها مصرف غذاهای دریایی افت شدید پیدا کرد، بلکه بسیاری از عادتهای غذایی ناسالم و اشتباه - افزایش مصرف غذاهای چرب که سرشار از روغن و چربی میباشند - جایگزین برنامه غذایی سالم و طبیعی شد.
نتیجه این نوع تغییر در شیوه زندگی و برنامه غذایی چیزی نیست جز شیوع انواع بیماریهای غیرواگیر مانند بیماریهای قلبی عروقی، سکته، فشارخون، دیابت، چاقی، سرطان، کبد چرب و ... که مستقیما از رژیم غذایی نادرست ناشی میشود. روغن گیاهی به نسبت روغنهای جامد و حیوانی مزایای فراوانی دارد، اما مصرف مقادیر فراوانی از آن نیز مناسب نمیباشد. اکثر روغنهای گیاهی سرشار از اسیدهای چرب امگا6 میباشند که این اسیدهای چرب با اسیدهای چرب امگا3 رقابت میکنند و در نتیجه مصرف مقادیر زیادی از آنها میزان اسیدهای چرب امگا3 را در بدن کاهش میدهد 4 - و . - 5تنها روغن گیاهی که میزان امگا 3 آن از امگا 6 بیشتر است، روغن بذر کتان میباشد و تنها روغنی که سرشار از امگا 3 است و امگا 6 ندارد روغن ماهی است.
اسیدهای چرب امگا 6 پیشساز ایکوزانوئیدها در بدن میباشند که واسطههای التهابی هستند و روند التهاب در بیماریهای مفصلی، بیماریهای قلبی -عروقی، آسم، دیابت و .... را افزایش میدهند. رژیم غذایی اکثر افراد سرشار از امگا 6 و بسیار فقیر از منابع امگا 3 است که همین امر، منجر به تشدید این بیماریها میشود. درنتیجه رژیم غذایی سرشار از امگا 3 و محدود از امگا 6 روند التهاب را کاهش و اینگونه دردها را تسکین میدهد. داروهای ضدالتهابی چون آسپرین، ایبوپروفن و ... که باعث کاهش احساس درد در افراد میشوند، تشکیل ترکیبات التهابی مشتق از اسیدهای چرب امگا 6 را کاهش میدهند. به همین علت کاهش مصرف چربیهای امگا 6 در کاهش درد افراد موثر میباشد و باعث کاهش زانودرد، کمردرد، سردرد و ... میگردد.
شاید اگر امگا 6 مصرفی کاهش یابد دیگر نیازی به مصرف قرصهای مسکن هم نباشد . - 1 - جنس کتان دارای حدود 230 گونه است که در سراسر جهان پراکندهاند. رشینگر برای فلور ایران 16 گونه و زیرگونه ذکر کرده است - 8 - و شریف نیا و اسدی نیز به شرح گونههای آن برای فلور ایران پرداختند - 3 - که دانههای بسیاری از آنهامنبع غنی از اسیدهای چرب ضروری بویژه اسیدهای چرب امگا 3 و امگا 6 هستند . - 7 - روغن دانه کتان زراعی غنیترین منبع اسیدهای چرب غیراشباع امگا 3 در جهان است که بیش از دو برابر موجود در روغن ماهی - در حجم مساوی - است . - 10 - کتان زراعی L. usitatissimum دارای ارزش اقتصادی زیادی میباشد.
کتان روغن و پروتئین و فیبر غذایی فراوان دارد. در آنالیز کتان قهوهای کانادائی، به طور متوسط 41 درصد روغن،20 درصد پروتئین، 28 درصد فیبر، 7/7 درصد رطوبت، 3/4 درصد خاکستر - مواد معدنی بعد از داغ شدن بذرها، سوخته وخاکستر باقی میماند - به دست میآید . - 1 - کتان علاوه براینکه یک گیاه صنعتی است، گیاه دارویی مهمی نیز محسوب میشود و ترکیبات تشکیلدهنده آن ضامن سلامتی انسان میباشد. بهعلاوه پتانسیل غذایی کتان آن را به عنوان یک مکمل غذایی در بین غذاهای دنیا عرضه میکند.ظرفیت جوانهزنی از جمله ویژگیهای مهم بذر است که تحت تاثیر رنگ بذر و موقعیتهای اسیدهای چرب قرار دارد.
همچنین بعضی فاکتورهای محیطی شامل دما، حساسیت به نور و ... توانایی جوانهزنی ژنوتیپهای گیاهی را تحت تاثیر قرار میدهند. جوانهزنی گیاه کتان به دلیل خواب زمستانی بذر و با توجه به نور، رطوبت و درجه حرارت محیط و نیز سختی بذر و شکل آن ممکن است به سادگی امکانپذیر نباشد 5 - و . - 6 در ایران تنها تحقیقات محدود و معدودی آن هم در بخش زراعی در مورد کتان زراعی انجام گرفته و به سایر ویژگیهای ارزشمند این گیاه و به ویژه گونههای وحشی جنس کتان توجه چندانی نشده است. توجه به مطالب ذکر شده از یک سو و اهمیت جنس کتان با گونههایی با ترکیبات شیمیایی منحصر به فرد از سوی دیگر باعث شد تا این تحقیق با هدف بررسی جوانهزنی گونههای وحشی جنس کتان انجام شود. همچنین از آنجایی که جنس کتان نیاز آبی پایینی دارد و میتواند گزینه خوبی برای کشت در شرایط دیم باشد مطالعه و بررسی آن ارزشمند است.
مواد و روش ها مواد گیاهی
تیمارهای جوانهزنی - جدول - 1 بر روی 10 نمونه کتان وحشی که شامل گونههای Linum austriacum، L.strictum، L. nodiflorum، L. nervosum، L. glaucum، L. corymbulosum، L. peyronii، L. grandiflorum، L. album وL. mucronatum است و قبلا طی پروژه جمعآوری و شناسایی تاکسونومیک گونههای کتان بومی ایران جمعآوری و در بانک ژن نگهداری میشوند، اعمال شد. سپس تعداد نمونه جوانه زده و بهترین تیمار برای هرگونه مشخص شد و گیاهچه-های سالم برای احیا و تکثیر بذر در گلدانهای کوچک در گلخانه کشت شدند - شکل. - 1
تیمارهای جوانهزنی
-1 بذرها پس از آغشته شدن با محلول 1% KNO3 بر روی کاغذ صافی در پتری دیش و در شرایط 22 درجه سانتیگراد با 16 ساعت روشنایی و 8 ساعت تاریکی در اتاق رشد قرار گرفتند.
-2 استفاده از محیطکشت آگار :%1 برای این محیطکشت تیمارهای مختلفی شامل شستوشو با محلول آب ژاول %10 به مدت 5 دقیقه و سپس با آب مقطر؛ برداشتن پوسته سخت و ژله ای بذرها بعد از شستوشو با آب مقطر؛ و نیز بدون استفاده از محلول خاصی، استفاده و در نهایت نمونه ها بر روی محیطکشت، کشت داده شدند.
-3 استفاده از محیطکشت آگار %1 و 250 میلیگرم / لیتر جیبرلیکاسید - : - GA3 در این محیطکشت نیز مانند حالت قبل تیمارهای مختلف شستوشو با محلول آب ژاول %10 به مدت 5 دقیقه و سپس با آب مقطر؛ برداشتن پوسته سخت و ژله ای بذرها بعد از شستوشو با آب مقطر؛ و نیز بدون استفاده از محلول خاصی، استفاده و در نهایت نمونهها بر روی محیطکشت، کشت داده شدند.
