بخشی از مقاله
چکیده
آنچه در این تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت، تأثیر بینش شخصی سهراب سپهری بر سرودههای او به لحاظ تصویرپردازی-های شعری است. بدین معنی که او تا حد زیادی به یکی از سنتهای شعری کهن فارسی، یعنی تخیلات دور و دراز و در نتیجه کلیبافی در وصف، پشت کرده و متأثر از دیدگاههای خاص فلسفه ژاپنی تصاویری ساده، زنده و جزئیگرایانهای در شعر خویش به وجود میآورد.البته این نوع تصویرپردازی در همه دفاتر شعری او مشهود نیست، و ای بسا دفاتر پایانی او کاملاً مغایر با فرض اساسی این تحقیق باشد، ولیکن تأکید خاص این تحقیق بر آن دفاتری است که او یا در ژاپن و یا در سالهای ابتدای ورودش به ایران سروده است. بنابراین در این تحقیق ابتدا به معرفی ماهیت تفکر ذن بودیستی و نگرش خاص آن به هنر و طبیعت پرداخته خواهد شد؛ آنگاه میزان نفوذ آن در اندیشه و شعر سهراب سپهری پیگیری خواهد شد.
کلیدواژهها: سهراب سپهری، ذن بودیسم، تصاویر شعری، وصف.
مقدمه
یکی از مسایلی که در بررسی اشعار یک شاعر، میتواند به کشف بسیاری از جنبههای روانشناختی و زیباییشناختی شعر او کمک کند، تحقیق در بافت نظری یا به عبارتی، اندیشههای بنیادینی است که به شکل بارز و یا مخفی، در شعر او نمود پیدا میکند. این جنبهها به شکل ملموسی خودرا در همه ابعاد شکلی و محتوایی نشان میدهند، و یا به تعبیری همکاران شاعر در سرودن یک شعر به حساب میآیند. این بدان معناست که یک شعر - جدای از مسایل صوری - چکیدهی همهی آن چیزی است که در تفکرات یک شاعر موجود میباشد؛ تفکراتی که ممکن است در ابتدای امر بخش عظیمی از باورها، آرزوها و نیازهای وی را به عنوان یک انسان، و به شکل خاص مهمترین مبانی نظری وی را در درک و بیان زیبایی به خود اختصاص دهد.
بر این اساس کشف این مختصهها و ردیابی آنها در سرودههای یک شاعر- به عنوان بازنمود و برآیند تفکر وی - از جنبههای بسیاری، هم میتواند جذاب باشد و هم میتواند حس کنجکاوی یک پژوهشگر ادبی را اقناع کند و هم میتواند یاریرسان کشف افقهای جدید برای محققان بعدی باشد. از این روی، در تحقیق حاضر از همین زاویه و رویکرد، به سرودههای یکی از مهمترین شاعران معاصر فارسی، یعنی سهراب سپهری، پرداخته خواهد شد. تأکید این تحقیق بیشتر بر تصویرپردازیهای سپهری قرار می-گیرد و به مناسبت، از بافت فکری - فلسفی او و همچنین از نگاه خاص وی به طبیعت نیز سخن گفته میشود.206 اشعار سپهری - همچون شخصیت خود وی- از جنبههای مختلفی در تاریخ شعر معاصر فارسی منحصر به فرد است. یکی از نظر عرفانگرایی، که پیش از او هوشنگ ایرانی آن را داخل در حوزهی شعر نو کرده بود؛ و اینکه جنس این عارف مسلکی به کلی با نگرش عرفانی موجود در شعر سنتی فارسی، آنگونه که در اشعار سنایی و عطار و مولانا و خواجهی شیراز موجود است تفاوت دارد. شفیعیکدکنی در اینباره مینویسد: »یکی از درونمایههای جالبی که در این دوره وجود دارد، ظهور نوعی عرفان است که هیچ ارتباطی با تصوف سنتی و سلفی ما ندارد، بلکه کم وبیش تحت تأثیر تصوف بودایی و تصوف شرق دور- چین و ژاپن - است. نمونه-ی کامل این گرایش سهراب سپهری است71 :1390 - «و . - 72 پس لازم است یک مسأله اساسی را در طبیعتگرایی سپهری مدنظر برای ردیابی مباحث تفصیلی در این زمینه ر.ک: قبادی یاوری، عاطفه - 1393 - تبارشناسی طبیعتگرایی در شعر فارسی - با بررسی اشعار منوچهری، حافظ، نیما یوشیج و سهراب سپهری - ، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر سیاوش حقجو، دانشگاه مازندران. که مقاله حاضر بخشی از پایاننامه مذکور میباشد.
قرار داد و آن اینکه این گرایش عرفانی جدید چه تأثیری در تصویرسازیها و همچنین رویکرد وی به طبیعت داشته است. عرفان سپهری را باید از افق متفاوتی مورد مداقه قرار داد و آن بررسی تأثیر بودیسم» ذِن« در ذهن و زبان اوست.
یکی از مهمترین ویژگیهای شعر سپهری پیوند عمیق و معنوی شاعر با طبیعت است. صمیمیت و حس درک همدلانهی سپهری با طبیعت تقریباً در سرتاسر شعر فارسی بیبدیل است. در اکثر اشعار او شاهد هستیم که افکار شخص شاعر یا سنتهای بلاغی پیشین مانع ازین نمیشود که او واقعیتها را ببیند؛ در شعر قدما طبیعت اغلب پس از عبور از فیلتر ذهن شاعر، در بافت یک تشبیه یا یک استعاره و یا یک نماد حل میشد؛ ولیکن در شعر سهراب، سادگی و نگاه نو باعث میشود که خودش واسطهی نگاه و شی نشود و خود اشیا و طبیعت هستی داشته باشند، تا اینکه کسی بجای آنها سخن بگوید. »در شعر او گل، گیاه، سبزه، درخت، شقایق و شببو جان میگیرند و به سماع و پایکوبی میپردازند؛ سهراب تضادی در طبیعت نمیبیند؛ به نظر او در طبیعت همه چیز چنان است که باید باشد، مهمتر این است که ما برای دیدن حقیقت چشمهارا شستشو دهیم وگرنه گل شبدر چیزی از لاله قرمز کم ندارد - «رسمی، 49 :1389و . - 50 این نگاه جدید به طبیعت و این حس صمیمیت با عناصر آن تا حد زیادی منبعث از پشتوانههای نظری موجود در ذهن شاعر است و آنرا، چنانکه گفته شد، باید در تجزیه و تحلیل تفکر ذن بودیسم جستوجو کرد.
سپهری و بودیسم
شعر در یک تعریف، برآمد و نتیجهی خواستها و درونیات شاعر است. در این بین اندوختههای شخص در هر فضای فرهنگیای که باشد در سرودن شعر نقشی بسزا دارد. این بدان معنا نیست که شعر نتیجه مستقیم خواندن کتابی یا اعتقاد به مسلکی باشد؛ بلکه این اندوختهها اغلب به صورتی غیر ارادی و به شکل کدها و نشانههایی در متن شعر بروز پیدا میکنند؛ به نحوی که غالباً با تحلیل لایههای مخفی و پنهان یک اثر است که متوجه مشویم که شاعری به فلان مسلک اعتقاد راسخ دارد و یا نسبت به بَهمان مسلک یا عقیده، به دیده انکار مینگردتقریباً. همهی منتقدان و مفسران اشعار سپهری، ردپای تفکرات عرفانی - فلسفی شرق دور را در متن آثار وی یافتهاند و آثاری نیز در این زمینه به رشتهی تحریر درآمده است. و همانطور که لنگرودی مینویسد: سپهری از ناملایمات روزگار خویش گریزان بود و همیشه به دنبال یک مأمنی برای دستیابی به آرامش میگشت و سرانجام او این آرامش را در فلسفهی بودیسم یافت - . - 573 :1387 خود وی نیز در مواضع بسیاری نشان میدهد که هم به این دستگاه فکری علاقهمند است و هم از آن متأثر گردیده؛ او در سفر خود به ژاپن از طریق همین تفکر است که غم غربت را التیام میبخشد؛ زیراکه بین این سیستم فکری و مبانی عرفان اسلامی پیوندهای محکمی یافته است. او در خاطراتش مینویسد: »در این سرزمین و میان این مردم، خودم را بیگانه نمییابم. در غرب چنین نبود. فروتنی شرقی به دیده من جای بلندی دارد. میان ما و این خاور دوریها پیوندهایی است. شعر Basho و نقاشی Hiroshige برای ما نیز اشارهای آشنا دربر دارد. عرفان ما و بودیسم اینان، هرچه به دور از هم باشد، در جاهایی برخورد مییابد. و شاید یکی میشود - «سپهری، 47 :1390و . - 48 و در جای دیگری نیز از باب همین مهم مینویسد: »من خیال میکنم بهترین نقاشان ژاپنی را باید در همین قرن پانزدهم و زیر سایهی بودیسم ZEN جستوجو کرد - «پیشین: . - 85 و بنابر نظر عابدی: »نفوذ اندیشه و هنر و ادب شرقی، و از جمله شرق دور، در زندگی و آثار سپهری، تا پایان زندگی، همچنان حفظ می-شود. - 29 :1387 - « آنچه که در این تحقیق با اهمیت است، کشف میزان تأثیر این دستگاههای فکری بر تصویرپردازیهای سپهری است. بنابراین آشنایی ابتدایی با تفکر ذن بودیسم در این جایگاه لازم و ضروری است.
ذن - بودیسم چیست؟
»ذن یکی از ساخته و پرداختههای جان چینی است. پس از تماس آن با اندیشههای هندی که در قرن اول میلادی از طریق محمل تعالیم بودایی به چین معرفی شد - «سوزوکی، . - 45 :1378 و چنانکه یونگ مینویسد: »ذن در حقیقت یکی از شکوفههای شگرف روح چینی است. روحی که با جهانبینی بودا بارور شده است. - 212 :1389 - «
کیش ذن یک کیش عملگرایانه استپیروان. این آیین تنها بُعد عملی زندگی را مدنظر دارند و کار و فلسفهشان تنها زندگی کردن است. در واقع فلسفهی آنان ادراک حقیقت از طریق تجربه زندگی است و از همین رو است که »چینیها، و تا حدی هم ژاپنیها، به خاطر عملگراییشان بسیار به ذن روی آوردهاند - «همان: . - 48
هدف اصلی ذن حرکت در مسیری است که مقصد آن دست یافتن به ساتوری است، و برای رسیدن به آن باید » جویای آن تجربهی درونی باشیم که در عمیقترینِ نهانخانه هستیمان رخ میدهد. این جاذبهایست برای یک وجه شهودی فهم که عبارت است از تجربه کردن چیزی که در ژاپنی با ساتوری معروف است. بدون ساتوری ذنی وجود ندارد. ذن و ساتوری مترادفاند - «سوزوکی، 256 :1378و . - 257
بر این اساس ذن یک نوع درک شهودی از هستی است، اما نه درکی که وابسته به مفاهیم کلی ذهنی و فلسفی باشد، بلکه نقطهی عزیمت ذن از تجربه زندگی است. »طریق ذن، ورود مستقیم به درون شیء است و مشاهدهی ذاتی و درونی آن همانطوریکه واقع شده است - «سوزوکی، . - 19 :1362 یک بینش شهودی هرگاه بخواهد به بیان دربیاید نتیجهای که به بار میآورد چیزی است که به آن هنر میگویند. از این حیث ذن با اندیشههای بنیادین حقیقت و هنر در ارتباط مستقیم قرار دارد. به عقیدهی سوزوکی میوهی این درک شهودی ذن در فرهنگ ژاپنی آنجا که بخواهد به زبان کلمات بیان شود، هایکو است. همانگونه که یک ژاپنی طبیعت را به صورت عریان و همانگونهای که هست میبیند، هایکوی هفده هجایی نیز وسیلهی بیان این تجربه میشود. اشعار کوتاهی که بسیار ساده سروده میشوند و گاهی به خاطر همین سادگی خواننده را با دشواریهایی در درک معنی مواجه میسازند. همانگونه که بینش علمی یک غربی اشیا را به واسطهی سادگیای که دارند درک نمینماید و سعی میکند آنها را با دایرهی مفاهیم شناخته شدهی عقلی خود ببرد.
اما »هایکو و ذن را نباید به هم آمیخت. هایکو، هایکوست و ذن، ذن است. هایکو حوزهی خاص خود را دارد، که شعر است، اما چیزی از ذن را نیز در خود دارد، و این در نقطهایست که هایکو به ذن ربط مییابد - «پیشین: . - 268 حتی بنابر عقیدهی برخی از محققان: هایکو از جهاتی با ذن در ارتباط است »اما نه به این معنا که هایکو به ذن تعلق دارد، بلکه برعکس، این ذن است که در دل هایکو بسته است... مفاهیم ما از ذن تغییر میکند تا با هایکو سازگار شود نه برعکس - «شاملو و پاشایی، . - 31 :1388
تا اینجا دانسته شد که فصل مشترک هنر اسلامی و شرق دور شهودی بودن است؛ اما باید توجه داشت که جنس شهود در این دو دستگاه کاملاً باهم متفاوتند. عالم وسیط بدان معنا که در فلسفه و عرفان اسلامی حضور دارد در دستگاه ذن و بودیسم موجود نیست. شهود ذن راه یافتن به خود یک امر طبیعی است و بیان ذن - برخلاف هنر اسلامی - بسیار مستقیمتر، طبیعیتر و سادهتر میباشد. از این نظر طبیعتگرایی را به معنای واقعی کلمه در دستگاه هنری ذن میتوان یافت. در هنری هم که متأثر از این چارچوب فکری باشد اجزای طبیعت در جایگاه خویش مورد وصف قرار میگیرند نه لزوماً شئیی که باید در خدمت تجسم بخشیدن به مفاهیم قرار بگیرد و یا در شیء دیگری استحاله گردد. زبان» ذن کاملاً خاص خود ذن است، آن قدر متفاوت از فلسفهی زبانشناسی یا دیالکتیک است که شاید درست نباشد اصطلاح زبان را دربارهی ذن به کار ببریم - «سوزوکی، . - 49 :1378 ذن از زبان متعارف دوری میجوید؛ چراکه کار زبان مفهومسازی است و هرچه در دایرهی مفاهیم قرار بگیرد دیگر حقیقی نیست، بلکه امری است در خدمت آن مفهوم خاص که به نحوی انضمامی متجلی میگردد. ولیکن ذن» لزوماً ضد زبان و کلمه نیست، اما از این حقیقت خوب آگاه است که تمایل کلمات همیشه به آن است که از واقعیات ببرند و به مفاهیم تبدیل شوند. و این مفهومسازی آن چیزی است که ذن ضد آن است - «همان: . - 47 و هنر ذن نیز تابع همین زبان و همین منش میباشد. »ماهیت چئن- ذن را نمی-توان به آسانی توضیح داد... هنر چئن- ذن نمونهی کاملی از آن نوع ائتلاف واقعی میان افکار نوفرهنگی است که به چنان بالندگیای میانجامد که از نظر صوری با اصل - ناهمانند - است... آیین چئن - ذن آیین عمل و نظم است، آموزهی آن بیاعتباری آموزه است، و هدف آن اشراق از راه درک حضوری است. هنر چئن- ذن که در پی تحقق هستی الهی در انسان است، از راه گشودن چشمان انسانها بر این گوهر معنوی در جهان طبیعت بیرون از خود پیش میرود - «کوماراسوامی، . - 52 :1391
سپهری در طول مسافرتهای خویش به شرق دور با چنین عقایدی آشنا شد و البته با آنها ارتباط محکمی نیز برقرار ساخت. به نحوی که »توجه به آیین بودایی و شرق دور، در واقع، از زندگی خوابها از آغاز دهه 1330، در شعر سپهری آغاز میشود. اما در شرق اندوه، یعنی هنگام اقامت در ژاپن، صورتی بسیار عینی مییابد. پس از این دفتر نیز، تأثیر شعر ژاپنی در شعر سپهری، همچنان، حفظ میشود. در این میان، برخی از صاحبنظران ادبی و هنری، در مجموع، سرودههای اورا نوعی هایکوی ادامه یافته و گسترده یا هایکوی متصل میدانند - «عابدی، . - 34 :1387 او تحت تأثیر ذن در تحلیل نقاشی کاندینسکی مینویسد: »در نقاشی وی پای تلفیق در میان است. پس دستخوش دستکاری است و از روانی دور است و پیشاندیشیده است. ذن را جهش برق گفتهاند. هنر ذن جای روان- دستی - Spontanetiy - است. نمیتوان در آن دست برد. قلممو جلوتر از نقاش روان است. پیش از نقاش مینگارد. میان کاغذ و قلممو منطق و اندیشهی نگارگر حجاب نیست - «شمیسا،. - 24 :1392 این توضیحات بدین معنی است که تفکر ذن،
