بخشی از مقاله
چکیده
گسترش اماکن و تأسیسات شهری در اثر ازدیاد جهت و تبدیل اراضی کشاورزی به اراضی شهری، همواره موجب بروز مشکلات عدیدهای بوده است. که در مجموع باعث بهم خوردن شکل طبیعی اکوسیستم و تعادل هیدرولوژیکی این مناطق میگردد. از بین رفتن تعادل هیدرولوژیکی حوضهها، نه فقط موجب وقوع سیلهای بزرگ و کاهش جریان پایه میشود بلکه موجب فرسایش خاک بستر نیز میگردد. آمار موجود در تهران طی چهار دهه - 1331- 70 - روند افزایش سیل را نشان میدهد. بطوریکه در دهه اول 14 مورد، در دهه دوم 15 مورد، در دهه سوم 33 مورد و دهه چهارم 44 مورد را نشان میدهد، و این امر بیانگر روند افزایش وقوع سیل در تهران میباشد. برای بررسی علل افزایش سیل در تهران، به بررسی خصوصیات فیزیوگرافی و تغییرات بارندگی و بررسی تغییرات جریانهای سطحی و در نهایت به بررسی تأثیرات شهرسازی با بکارگیری شماره منحنی - SCS - در تهران پرداخته شده است.
مقدمه
بدون شک زندگی انسان از روزهای آغازین با خطرات ناشی از بلایای طبیعی همراه بوده است. بشر اولیه به دلیل عدم آگاهی از علل وقوع چنین حوادثی نه تنها خود را مقهور میدانست بلکه گاهی اوقات آنها را به قهر و خشم نیروهای ماورالطبیعه نسبت میداد. اما با افزایش علم و آگاهی انسان مبنی بر علل وقوع چنین حوادثی به تدریج روشهای کنترل و مهار، حتی پیش بینی وقوع سیل بر افق ذهن انسان پدیدار گشت. با دستیابی انسان به ابزار و تکنولوژی جدید توانست ضمن کاستن از دامنه ضایعات و خسارات ناشی از بلایای طبیعی، وحشت عمومی را از این گونه حوادث به نحو موثری کاهش دهد.بررسیهای بین المللی سازمان ملل متحد حاکی از آن است که سیل را باید یکی از جدیترین بلایای طبیعی به شمار آورد و تنها محدودی از کشورهای جهان را میتوان یافت که فارغ از مسائل و ضایعات سیل و سیل زدگی باشد، گزارشات خبری درباره سیل حاکی از آن است که ابعاد خسارات جانی و مالی ناشی از این بلایای طبیعی رو به تزاید است. با موردی بر گزارشات روزنامههای اطلاعات و کیهان از سال 1335 خورشیدی نشان دهنده آن است که تقریبا تمامی مناطق کشور در معرض تمام سیلابهای ادواری و مخرب قرار میگیرند. بنابراین سیل زدگی را میتوان یک مسئله سراسری و ملی به شمار آورد. در بررسیهای به عمل آمده رشد سالیانه حوادث سیل طی دوره 1330-70 حدود 4 درصد و رشد سالیانه خسارات مالی آن در دوره مذکور حدود 6 درصد بوده است. از طرفی میزان رشد حوادث سیلاب در دهههای 30 تا 70 به ترتیب بوده است، که حاکی از بر هم خوردن نظام طبیعی موجود در اکوسیستم میباشد. گسترش اماکن و تأسیسات شهری در اثر ازدیاد و تبدیل اراضی کشاورزی به اراضی شهری موجب بهم خوردن تعادل هیدرولوژیکی و وقوع سیلهای بزرگ و کوچک و فرسایش خاک گردیده است. با نگاهی به روند رو به افزایش سیل در تهران و بررسی علل افزایش برای جلوگیری از خسارات جانی و مالی آن از اهمیت زیادی برخوردار است.
بیان مسأله:
گسترش اماکن و تأسیسات شهری در اثر ازدیاد روزافزون جمعیت و تبدیل اراضی کشاورزی به اراضی شهری همواره موجب بروز مشکلات عدیده- ای بوده است که در مجموع باعث بهم خوردن شکل طبیعی، اکوسیستم و تعادل هیدرولوژیکی این مناطق میگردد. از بین رفتن تعادل هیدرولوژیکی حوضههای آبی نه فقط موجب سیلهای بزرگ و کاهش جریان پایه میشود بلکه موجب فرسایش خاک نیز میشود و از جمله دیگر پی آمدهای گسترش شهری، بهم ریختن وضعیت آبراهههای طبیعی است که نقش زهکش و کانال هدایت کننده هرز آبهای دامنه پرشیب را به سوی رودخانهها ایفا مینمایند. با بهم ریختن چنین آبراهههایی همواره احتمال خطرات ناشی از سیل وجود خواهد داشت. تهران مرکز و بزرگترین شهر ایران و یکی از شهرهائیست که در دو دهه گذشته از توسعه سریعی برخوردار بوده است. رشد سریع ساختمان سازی و تبدیل باغات و زمینهای زراعی به ساختمانها و مناطق مسکونی و تجاری همزمان شاهد سیلابهایی با شدتهای متفاوتی هستیم که منجر به خسارات چشمگیری میشود. با مراجعه به عکسهای هوایی قدیمی که هنوز فضای دشت تهران و پایکوه آن تحت سیطره تهران قرار نگرفته است. میتوان به آسانی امتداد طبیعی صدها مسیل اصلی و فرعی را بر سطح زمین تشخیص داد که تعداد قابل توجهی از آنها از داخل محدوده فعلی شهر تهران میگذرند. این مسیلها به طور طبیعی در اثنای فصل سرد مازاد جریان آبها را به آسانی از دشت خارج ساخته و به سمت انتهای حوضه هدایت مینمودهاند. وقوع سیل در تهران در محدودترین شرایط خود فجایع جبران ناپذیری به وجود خواهد آورد، نمونه بارز این امر بارندگی مرداد ماه منطقه گلاب دره دربند تهران در سال 1366 است که با وجود قابل توجه نبودن میزان بارندگی، منتهی به دلیل شیب تند خط القعرها و ساخت سازهایی که بر سر راه آن احداث شده بود تمامی را تخریب و خسارات فراوانی به بار آورد. با توجه به روند گسترش روزافزون تعداد سیل در تهران، بررسی دلایل و علل آن جهت پیشگیری از خسارات جانی و مادی دارای اهمیت است.
تعریف سیلاب:
سیلابها، تندآبها و طغیانها عناوین مشابهی است که در موارد متفاوت به کار برده میشود در حالی که تعریف جامع و کاملی در این خصوص اظهار نگردیده است. به همین دلیل تعاریف آن از منابع گوناگون در ذیل آمده است. فرهنگ جهانی آبشناسی از انتشارات - wmo/unesco - سیل را چنین تعریف میکند: افزایش کوتاه مدت در سطح تراز آب یک رودخانه تا اوجی که سطح تراز آب از اوج با آهنگی آهسته عقب مینشیند. جریان با بالا آمدن نسبتا زیاد در یک رودخانه به میزانی که از مواقع معمولی به طور وضوح بیشتر باشد و نیز فراگرفتن زمینهای پست ناشی از بالا آمدن سطح آب را گویند که به طغیان نیز معروف است. سیلاب به جریان آب خطرزایی اطلاق میشود که به طور غیر عادی در یک منطقه یا مسیل رودخانه پدید میآید. - ایرملو، ص - 6 سیلاب حالت بالا آمدگی غیرعادی در یک رودخانه است که معمولا در این موقع نیز آب از کرانههای رودخانه سرزده و مناطق مجاور را احاطه می- کند. - سوابق سیل در ایران، - 1372 هرگونه جریان آبی را که به امکانات مالی افراد لطمه وارد سازد یا هر ارتفاعی از آب رودخانه که هنگام طغیان آن اراضی اطراف مسیل را فرا گیرد سیلاب گویند. - نوترهیولت، ص - 225 سیل را طبقهای از آب گویند که در اثر بلندی از کنارههای مسیر طغیان کند و زمینهای مجاور را فرا گیرد. وارد شدن آب در یک رودخانه به میزانی که از مواقع معمولی بیشتر باشد و در بسیاری موارد سبب بروز خسارات و صدمات فراوانی میشود. با بررسی و دقت در تعاریف مختلف فوق از دیدگاههای مختلف و توسط متخصصین ارائه گردیده است. مشخص میشود که هر تعریف در برگیرنده بخشی از خصوصیات یک جریان سیلابی و به عبارتی سیل بوده، لذا ارائه مفهومی از سیلاب ضروری به نظر میرسد. از همین رو سیلاب را میتوان اینگونه تعریف نمود.
هر جریان سطحی صرف نظر از عامل ایجاد آن در صورتی سیل نامیده میشود که:
-1 بر حسب عرف و نظر کلی با افزایش حجم زیاد آب در یک مقطع مشخص همراه است.
-2 از تداوم زمانی محدودی برخوردار است.
-3 معمولا از بستر طبیعی سر ریز شده و اراضی حاشیه را دربر میگیرد. -4 خسارات مالی و یا جانی به دنبال دارد.
