بخشی از مقاله
چکیده
نظارت یکی از مهم ترین ارکان مدیریت نوین در همه نظام ها محسوب می شود. در رشته های مختلف علمی تعاریف گوناگونی از نظارت به عمل آمده است و بدیهی است که این تعاریف می تواند زمینه ای برای تعیین انواع آن باشد. اما در یک تقسیم بندی کلی نظارت را به اطلاعی و استصوابی تقسیم می کنند. در نظارت اطلاعی، اعمال حقوقی با اطلاع ناظر صورت می پذیرد و ناظر از چگونگی جریان امور باخبر می شود، ولی نمی تواند در تصمیم گیری ها دخالت کند. در نظارت استصوابی نیز مجریان هر دستگاه اجرایی و حکومتی که ناظری برای آن تعیین شده، باید بر اساس نظر ناظران عمل کنند. از اینرو هر نوع عمل مخالف با رأی رسمی اعلام شده از سوی دستگاه نظارت کننده، غیر قانونی و فاقد اعتبار و اثر حقوقی می باشد . لذا اینکه برخی معتقدند نظارت استصوابی نظارت را از معنا تهی می کند و مرز مفهومی و منطقی میان سه مقام عامل، ناظر و قاضی را برهم می زند، نه تنها صحیح نیست، بلکه اعمال نظارت استصوابی در اعمالی که از حساسیت بالایی برخوردارند ضروری می نماید.
کلید واژه ها: نظارت، بازرسی، نظارت اطلاعی، نظارت استصوابی.
مقدمه :
یکی از مهم ترین ارکان مدیریت در تمامی نظام ها ، اصل کنترل و نظارت است. اهمیّت و ضرورت این اصل ، برای حصول اطمینان از صحت حرکت همه عوامل به سمت اهداف تعیین شده و نیز تصحیح احتمالی اهداف ، در پرتو حرکت های انجام شده می باشد. از این رو ، نظارت ، از مهم ترین ساز و کارهایی است که هر نظام حکومتی برای تضمین بقا و اطلاع از کیفیت عملکرد و اجرای دقیق برنامه های خود، به آن نیاز دارد. اطلاعاتی که از فرآیند نظارت به دست می آید ، کمک قابل توجّهی به صحت و سلامت جریان عملیات و فعالیت ها می کند . در حقیقت اهمیّت نظارت و کنترل در نظام حکومتی ، مترادف بااهمیّت خود حکومت است. چرا که بدون نظارت ، موفقیّت هیچ رفتاری هر چند کوچک و کم اهمیّت ، قابل تضمین نیست و این بیان گر جایگاه رفیع نظارت و ضرورت آن در نظام های حکومتی می باشد. لذا در بیان اهمیّت نظارت باید گفت ، حاکمیت بدون نظارت چیزی جز استبداد مردود نیست.
در نظام جمهوری اسلامی نیز ، مسأله نظارت از مسائل پر اهمیّت بوده و قانونگذار اساسی به آن اهتمام ویژه داشته است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نظارت را به نهادهای مختلف سپرده و آن را از اختیارات آنان دانسته است.نظارت خبرگان بر مقام رهبری ، نظارت شورای نگهبان برانتخابات و مصوّبات مجلس شورای اسلامی ، نظارت مجلس بر قوه مجریه ، نظارت قوه قضائیه بر حسن اجرای قوانین را می توان به عنوان نمونه هایی بر شمرد.علوم مختلف ، از دیدگاه های مختلف به مسأله نظارت پرداخته اند و از آن تعاریف و تقسیم بندی های گوناگون ارائه داده اند. در یک تقسیم بندی ماهوی ، نظارت ، به استطلاعی و استصوابی تقسیم شده است که این تقسیم بندی را می توان شایع ترین تقسیم بندی از نظارت به شمار آورد. امّا ، از میا ن تقسیم بندی های موجود که علوم مختلف از نظارت انجام داده اند ، نظارت استصوابی را می توان با اهمیت تر و پر چالش تر از سایر گونه های نظارت دانست.در این نوشتار سعی بر آن است تا مفهوم نظارت ، تفاوتهای موجود میان نظارت و بازرسی ، ارکان نظارت و بلأخره، نظارت استصوابی و دیدگاه هایی که در خصوص آن وجود دارد به صورت کوتاه و گذرا ، مورد بررسی قرار گیرد.
-1 مفهوم نظارت
الف- معنی لغوی نظارت: نظارت در اصل یک واژه عربی و از ماده نظر می باشد - عمید زنجانی و موسی زاده ، . - 1389 در فرهنگ نامه های فارسی نظارت به معنای نظر کردن و نگریستن، تحت نظر و دیده بانی داشتن - دهخدا، - 1377 و یا به معنای مراقبت برای اطمینان از درستی کاری ، کنترل درستی اجرای پروژه از لحاظ کمّی و کیفی طبق مشخصات فنی و زمان بندی طرح و ... تعبیر شده است.در فرهنگ لغت ، نظارت در عربی به معنای زیرکی و فراست آمده است - شیخی . - 1384 همچنین نظارت را از ماده »نظر« به معنای نگاه توأم با تأمل و اعتبار دانسته اند که بیشتر به معنای حاصل مصدر یعنی به رأی صادره از سوی ناظر به کار می رود. در فرهنگ انگلیسی نیز کلمات behold,looking,watching را می توان معادل نظارت دانست.
ب- معنی اصطلاحی و تعریف نظارت:
نظارت یکی از مهم ترین ارکان مدیریت نوین در همه نظامها محسوب می شود. در رشته های مختلف علمی از جمله علوم اجتماعی ، حقوق ، سیاست و مدیریت تعاریف گوناگونی از اصطلاح نظارت به عمل آمده است .جامعه شناسان آمریکایی که برای نخستین بار اصطلاح نظارت را به کار بردند ، به موضوع نظارت تحت عنوان نیروهایی که در گروه ، رسم ، باور ، عقیده عمومی و تابو وجود دارد و افراد را از انحراف باز می دارد و به آنها جهت می دهد اشاره کرده اند - کمالی، . - 1388 امروزه نظارت در پروژه های صنعتی و به طور کلی در فعالیت های پژوهشی به عنوان یک مسئولیت حرفه ای دارای تعریف و مفهوم خاصی است و در امور عمرانی و فنی هم از اهمیت والایی برخوردار است - عمید زنجانی و موسی زاده، . - 1389 اما آنچه در این مجموعه مد نظر می باشد تعریف حقوقی نظارت است.
شاید معروف ترین تعریفی که از نظارت به عمل آمده این است که نظارت ، فعالیتی است که »بایدها« را با »هست ها« ، » مطلوب ها« را با »موجودها« و »پیش بینی ها « را با »عملکردها« مقایسه می کند و نتیجه این مقایسه ، تصویر روشنی از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیار مدیران سازمان ها قرار می گیرد - شیخی، . - 1384 همچنین می توان گفت نظارت به معنای دقیق کلمه عبارت است از ،کنترل و بررسی اقدامات یک مقام و نهاد حکومتی از سوی مقام و نهادی دیگر که غایت آن حصول اطمینان از باقی ماندن اقدامات یاد شده در حدود و ثغور قانونی است.به دیگر سخن ، منظور از نظارت در حقیقت کنترل قدرت با قدرت است و از این رو نظام نظارتی باید در حالتی از تعادل و توازن باشد تا به ضد خود تبدیل نشود - راسخ، . - 1388علیرغم تعاریف مختلفی که از نظارت ارائه شده همه تعاریف یک نقطه مشترک دارند و آن این است که نظارت عبارت است از مقایسه بین آنچه هست و آنچه که باید باشد.
-2 بازرسی
الف- معنی لغوی و تعریف بازرسی:بازرسی در لغت فارسی ، ترجمه واژه عربی تفتیش است و تفتیش به معانی : واپژوهیدن ، جستن و کاویدن ، نیک جستجو کردن ، نظر کردن در ظاهر چیزی ، تفحص ، تجسس ، کاوش ، وارسی ، پی جویی ، بررسی ، پژوهش ، بازرسیدن و بر رسیدن استعمال شده - رئیسی، - 1376 و در انگلیسی کلمات inspect وinvestigate به معنای رسیدگی کردن و بازرسی کردن به کار رفته است.از بازرسی تعاریف گوناگونی به عمل آمده است که اگر چه از لحاظ لفظ ممکن است متفاوت باشند ولی از نظر مفهوم و معنی یکسان و مشابه هستند. تمامی این تعاریف بازرسی را نوعی مقایسه و تطبیق بین آنچه باید باشد ، دانسته اند.
هدف بازرسی ، حصول اطمینان از حسن اجرای ضوابط و مقررات و قوانین توسط جامعه مورد بازرسی است تا در نهایت زمینه برای توسعه هر چه سریعتر و همه جانبه کشور فراهم گردد. در تعریف بازرسی باید گفت: بازرسی فرآیند سنجش و اندازه گیری عملکرد فرد، گروه یا سازمان در راستای توسعه و بهبود عملکرد سازمانی در دوره ای مشخص و بر اساس شاخصهای بازرسی است. این شاخصها بر گرفته از هدفها و استراتژی های دستگاه بازرسی شونده می باشد که از قبل به بازرسی شونده ابلاغ می شود - رمضانپور نرگسی، - 1387اصولاً. بازرسی زمانی ثمر بخش است که به صورت مستمر در کلیه مراحل فعالیتها انجام پذیرد.
ب- تفاوت میان نظارت و بازرسی:هرچند واژه های نظارت و بازرسی در معنی و مفهوم با هم تفاوتهایی دارند اما در بیشتر منابع و مآخذ به صورت مترادف به کار برده شده اند و بسیار اندکند نویسندگانی که به تفاوتهای این دو واژه پرداخته باشند. با اندکی تأمل بر موارد هر یک از این دو واژه در قرآن کریم و احادیث معصومین ، مشاهده می شود که نظارت به تدبر و تأمل و ارزیابی حین عمل مربوط بوده و بازرسی به محاسبه و بررسی پس از عمل اطلاق می گردد که عمده آن در نظام هستی ، مربوط به برپایی قیامت و روز حساب است. در نظارت سخن از بایدها و نبایدهاست اما در بازرسی سخن از بازخواست و مؤاخذه به میان می آید - ذوالفقاری، . - 1388 از آنجا که نظارت و اثرات آن ، موجب بازدارندگی از فساد می باشد، هم به لحاظ رتبی و هم به لحاظ زمانی بر بازرسی مقدم خواهد بود. همچنین عملکرد و بازدهی این دو واژه یکسان نبوده و تفاوتهایی دارند. از جمله:
- هدف: در بازرسی ، هدف از قبل برای بازرس معلوم است. یعنی مشکلی به او گزارش داده شده و او به دنبال اثبات مسأله و انحراف است و حضور فیزیکی بازرس برای تحقق این هدف لازم است.ولی در نظارت هدف ناظر کشف اشکال و رفع آن است و ممکن است مسأله از قبل گزارش نشده باشد و لزوم حتمی به نظارت فیزیکی ناظر هم ندارد - حسینی، شماره دهم - .
- روش: روش در بازرسی به گونه ای است که بصورت بی خبر و ناگهانی عمل می شود و ممکن است با ترساندن و یاتفتیش همراه باشد اما نظارت ممکن است با اطلاع صورت گرفته و همراه با صمیمیت و همکاری باشد.
- حیطه و گستردگی: بازرسی دارای حیطه محدودی است و ممکن است توسط تعدادی بازرس ویژه در سازمان یا دستگاههای قانونی صورت گیرد. اما نظارت حیطه عام دارد. همه کارکنان در سازمان و در هر مرحله از انجام برنامه بر روش ها، مدیریت و نحوه تحقق اهداف نظارت می کنند و محدود به دستگاه خاصی نیست - حسینی، شماره دهم - .
- نتایج و پی آمد: علاوه بر تفاوتهایی که بر شمردیم این دو در نتایج نیز با هم متفاوتند. بازرسی ممکن است پاداش ، تنبیه و جریمه را به دنبال داشته باشد اما هدف از نظارت اصلاح ، راهنمایی و بهبود یافتن امور است.
