بخشی از مقاله
چکیده
جنگلهای زاگرس با دارا بودن پوشش سطحی و زیبایی منظری در بستر نامناسب اقلیمی غرب و جنوب غرب کشور، محط زیست زا برای ساکنان خود قابل تحمل تر ساخته، با این وجود این حریم سبز و مامن زیست جانداران این مناطق همه ساله دچار تعرض و دخالتهایی توسط ساکنین آن میگردد که این چهره زیبا و استوار را دستخوش نگرانیهایی ساخته.
در این تحقیق سعی گردیده یکی از عوامل مهم تخریب جنگلهای زاگرس که همان آتش سوزی میباشد در راستای تاثیر گذاری بر شرایط ادافیک رویشگاههای جنگلی استان لرستان سنجیده و در تحقیقات پیش رو مد نظر قرار دهیم.
برای این منظور در منطقه جنگلی ویسیان در جنوب غربی شهرستان خرم آباد که طی سالیان 86و89 مورد حریق واقع شده سه تیمار سال سوم پس از آتشسوزی و سال ششم پس از آتشسوزی و منطقه معرف - سوخته نشده - را انتخاب کرده و تعداد 48 قطعه نمونه با توجه به مساحت عرصه به روش تصادفی ساده جهت برداشت قطعات نمونه خاک درنظر گرفتیم که پس از برداشت نمونههای خاک و عملیات آزمایشی و استخراج و تجزیه تحلیلهای مربوطه - آنالیز واریانس یکطرفه و - PCA، نتایج حاکی از تاثیرگذاری آتشسوزی بر برخی از مشخصههای فیزیکی خاک از قبیل درصد تخلخل، وزن مخصوص ظاهری و رطوبت اشباع خاک داشته که بدلیل بهم خوردن ساختمان خاک در اثر درجه حرارت خاک در هنگام حریق می باشد
همچنین تاثیر معنی دار بر خصوصیات شیمیایی خاک نظیر بالارفتن میزان فسفرو پتاسیم قابل جذب، بالارفتن اسیدیته و نسبت کربن به نیتروژن و ظرفیت تبادل کاتیونی و کاهش میزان آهک خاک، ماده آلی و هدایت الکتریکی خاک در راستای بهم خوردگی و تغییر حالت برخی عناصر شیمیایی خاک و از بین رفتن و سوخته شدن ماده آلی خاک و تولید خاکستر در لایه سطحی خاک میباشد.
مقدمه
جنگل اکوسیستمی پیچیده و پویاست که در حالت عادی اجزای تشکیل دهنده آن همواره با هم در حال تعادل بوده، هنگامی این سیستم تحت تاثیر یک یا چند عامل مخرب طبیعی یا مصنوعی قرار میگیرد با توجه به نوع و شدت اثر آنها ممکن است حالت تعادل یا قدرت خود تنظیمی آن ضعیف گشته یا از بین برود . - Barnes et al., 1998 - بی گمان وضعیت منابع تجدید شونده - جنگل - در سیر تحولات اقتصادی و اجتماعی جوامع گوناگون جهان نقش اساسی و سازنده داشته و سرمایههای طبیعی و پشتوانه رشد و توسعه اقتصادی در هر کشوری به شمار می روند
جنگلها و اراضی جنگلی حدود 31 درصد از سطح خشکیهای کره زمین را با وسعتی معادل 4/1 میلیارد هکتار در بر می گیرد، این رقم نزدیک به 66 درصد وسعت جنگلهای دنیا در دوره پیش از انقلاب صنعتی - 1750 میلادی - است. جمعیت دنیا در همین دوره یازده برابر شده و به رقم حدود 7 میلیارد نفر رسیده - FAO, 1994 - ، بدین ترتیب سرانه ساکنان کره زمین از منابع جنگلی دنیا از رقم 12 هکتار به ./75 هکتار در سال 1990 کاهش یافته
جنگلهای زاگرس با وسعتی نزدیک به 6 میلیون هکتار در سطح 13 استان کشور گسترش داشته و دارای اهمیت بالایی در امر حفاظت از خاک و تامین آب در منطقه زاگرس دارند اتکای اقتصادی معیشتی جوامع محلی ساکن در منطقه به کشاورزی و دامداری موجب وابستگی شدید این جوامع به منابع جنگلی گردیده و این وابستگی به گونه ایست که مسایل مربوط به این مناطق از پیچیدگی خاصی برخوردار میباشد، این وابستگی عامل مهمی در تخریب این جنگل ها گردیده است
تخریب در زاگرس از ابعاد وسیعی برخوردار است که عبارتند از آتشسوزی، زراعت، دام، قطع درختان و.. که بدلیل شدت زیاد این تخریبها شاهد سیر نزولی جنگل های زاگرس به لحاظ کمی و کیفی ، قطع و تبدیل جنگلهای دانه زاد گذشته به جنگلهای شاخهزاد کنونی با توان تولیدی پایین هستیم استمرار حیات این جنگلها و به تبع آن ساکنان منطقه و توسعه پایدار در منطقه میسر نخواهد بود مگر با مطالعه و شناخت کافی از وضعیت اکوسیستم جنگل و پتانسیل بالقوه و عوامل تاثیر گذار و تهدید کننده بر موجودی و ساختار آن تا نسبت به برنامه ریزی مناسب اقدام گردد، امری که متاسفانه تا کنون کمتر مورد توجه قرار گردیده
آتشسوزی به عنوان عاملی تاثیر گذار در آشفتگی منابع طبیعی علیالخصوص مراتع و جنگلها هر ساله در سطح وسیعی اتفاق میافتد، به عنوان مثال تنها در منطقه ویسیان استان لرستان 2500 هکتار از جنگلهای بلوط غرب و زیر اشکوب آن دچار آتش سوزی شده است. حال اگر میزان آتشسوزی را به همین منوال در نظر بگیریم بر اساس اعلام سازمان جنگلها و مراتع کشور فقط در سال 1381 مساحتی بالغ بر 14 هزار و 802 هکتار در سطح مراتع و جنگلها آتشسوزی رخ داده است. علیرغم وقوع آتشسوزیهای مکرر در جنگلها ی ایران تا کنون مطالعات محدود و پراکنده ای در این زمینه انجام گرفته است که بیانگر این موضوع است که، هنوز اهمیت تاثیر آتش بهعنوان یک عامل اکولوژیک بر اکوسیستمهای جنگلی ایران آشکار نشده و آثار مثبت و منفی آن بر ویژگیهای اکولوژیکی جنگل مورد بررسی قرار نگرفته است.. از این رو جهت بررسی تغییرات رخداده شده بر روی خصوصیات فیزیکو شیمیایی خاک در نواحی آتشسوزی و جهت روشن نمودن روند پس از آتشسوزی اقدام به انجام این تحقیق نمودیم. هدف از این تحقیق تعیین تاثیر آتشسوزی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در جنگلهای زاگرس در تیمارهای شاهد و آتشسوزی می باشد.
مواد و روش
منطقه جنگلی چال احمد در 40 کیلومتری جنوب غربی شهرستان خرم آباد و در 6کیلومتری جاده آسفالته خرم آباد به اندیمشک با طول جغرافیایی بین 48 درجه و 10 دقیقه و 17 ثانیه تا 48 درجه و 10 دقیقه و 33 ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی، بین 33 درجه و 25 دقیقه و 4 ثانیه تا 33 درجه و 25 دقیقه و 35 ثانیه شمالی واقع گردیده. متوسط درجه حرارت ماهیانه منطقه مورد مطالعه 15/62 درجه سانتیگراد میباشد. مرداد ماه با متوسط درجه حرارت ماهیانه 29/84 درجه، گرمترین و دی ماه با متوسط درجه حرارت ماهیانه 5/06 درجه سانتیگراد سردترین ماه سال میباشد - ایستگاه هواشناسی خرم آباد - .
پس از جنگل گردشی و مشخص نمودن عرصههای مورد پژوهش - تیمار سال ششم پس از آتش سوزی، سال ششم پس از آتش سوزی و منطقه شاهد هر کدام به مساحت 50 هکتار - اقدام به تعیین 48 قطعه نمونه در هر کدام از تیمارها - شاهد، سال سوم پس از آتش سوزی و سال ششم پس از آتشسوزی - به روش تصادفی ساده مشخص گردید. به منظور بررسی خاک در این مطالعه، از لایه سطحی خاک که در عمق0-30 سانتیمتری قرار داشت اقدام به برداشت نمونههای خاک گردید، بطوریکه در هر قطعه نمونه 400 متر مربعی 5 نمونه 4 - نمونه در چهار گوشه و یک نمونه در مرکز قطعه نمونه - برداشت شد. سپس خاک و هوموس - لاشبرگ - به دست آمده از این نمونهها با هم مخلوط شده و به عنوان یک نمونه خاک و یک نمونه هوموس ترکیبی که نماینده قطعه نمونه میباشد، جهت ارزیابی مشخصههای فیزیکی و شیمیایی آماده ارسال به آزمایشگاه گردید.
تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در آزمایشگاه نمونههای خاک تهیه شده پس از انتقال به آزمایشگاه خاکشناسی جهت ارزیابی مشخصههای فیزیکی و شیمیایی، ابتدا در محیط آزمایشگاه - حرارت، رطوبت محیط آزمایشگاه - خشک و پس از آسیاب از الک دو میلیمتری استاندارد عبور داده شدند. آزمایشاتی که روی نمونههای خاک صورت پذیرفت عبارتاند از: تعیین بافت خاک با روش هیدرومتری بایکاس، هدایت الکتریکی با استفاده از دستگاه EC متر، اندازهگیری آهک خاک به روش کلسیمتری، محاسبه وزن مخصوص به روش پارافین، درصد کربن آلی با استفاده از روش والکی و بلک - Walkley and Blak - ، ازت کل به روش کجلدال، فسفر قابل جذب به روش اولسون. علاوه بر آزمایشات فوق الذکر، آزمایش کاتیونهای تبادلی - تعیین کلسیم، پتاسیم - نیز انجام گردید. جهت تعیین بافت خاک منطقه مورد مطالعه از روش هیدرومتری بایکاس - Bouyoucos - استفاده شد
اندازه گیری آهک به روش کلسیمتری صورت پذیرفت در این روش بر اساس حجم گاز CO₂ متصاعد شده از اضافه کردن اسید کلریدریک نرمال به خاک و جابجایی ستون آب در بورت دستگاه کلسیمتر و به کارگیری فرمولهای مربوطه درصد آهک تعیین گردید. برای اندازه گیری وزن مخصوص ظاهری از روش کلوخه استفاده شد
در این حالت با استفاده از کلوخههای مناسب خشک شده از نمونههای خاک و آغشته کردن آنها به پارافین مذاب و مشاهده جابجایی ستون آب توسط کلوخه آماده شده، در نهایت بر اساس فرمولهای مبتنی بر جرم حجمی پارافین و کلوخه، وزن مخصوص ظاهری نمونهها تعیین گردید. اندازهگیری ازت کل از روش کجلدال صورت پذیرفت. به طور کل مراحل مختلف این روش عبارت از: مرحله اکسیداسیون، مرحله تقطیر و مرحله عیار سنجی
اندازهگیری فسفر قابل جذب با استفاده از روش اولسون انجام میگردد و اصولاً در دو مرحله کلی انجام میشود. در مرحله اول فسفر خاک را توسط یکی از محلولهای متداول از خاک خارج میکنند به این مرحله جایگزینی گفته میشود
