بخشی از مقاله
چکیده
آتش سوزی در جنگلها و مراتع باعث نابودی بخش عظیمی از منابع طبیعی می شود. از آنجا که عوامل متعددی در وقوع حریق نقش دارند، پیش بینی دقیق زمان و مکان وقوع آتش سوزی امری دشوار است اما با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی می توان ، نقاط دارای خطر بالای آتش سوزی را شناسایی کرده و نظارت بیشتری بر آنها داشت. هدف این پژوهش، تهیه نقشه قابلیت آتش سوزی در جنگل های ارسباران با استفاده از لایه های اطلاعاتی متعدد ازجمله توپوگرافی، اقلیم، پوشش گیاهی و عوامل انسانی است.
از آنجا که تمام عوامل تأثیرگذار، به یک نسبت در وقوع و گسترش حریق نقش ندارند، از روش تصمیم گیری چند معیاره به منظور وزن دهی به این عوامل استفاده شد. تحلیل سلسله مراتبی فازی شیوه مورد استفاده در این مطالعه به منظور در نظر گرفتن عدم قطعیتها و وزندهی به معیارها بوده است. پس از محاسبه اوزان و اعمال آنها بر نقشههای رستری عوامل تأثیرگذار، در نهایت تمامی لایه های اطلاعاتی وزن دار در سامانه اطلاعات جغرافیایی با یکدیگر تلفیق شده و نقشه نواحی پرخطر تهیه گردید.
-1 مقدمه
آتشسوزی یکی از مهمترین عوامل تغییر در وضعیت جنگلها و مراتع محسوب میشود که در پی تغییر اقلیم و گرمای جهانی، با تغییر در الگوی بارندگی و آب و هوا، موجب خسارتهای شدیدی در عرصههای منابع طبیعی شده است. امروزه پس از فعالیتهای شهری وکشاورزی انسان، آتشسوزی در خشکیها، ، فراگیرترین عامل مخرب اکوسیستمهای طبیعی به شمار میرود. جنگلها بهعنوان یکی از مهمترین منابعطبیعی تجدید شونده نقش حیاتی در استمرار حیات و حفظ و پایداری زیستبومها ایفا مینمایند.
این مسئله به ویژه در ایران که در زمره کشورهای خشک و کم آب جهان بشمار میرود و از محدودیت شدید پوشش گیاهی رنج میبرد بسیار حائز اهمیت است، سالیانه در کشور ما تا صدها مورد آتشسوزی در جنگلها و مراتع اتفاق میافتد و هزاران هکتار از درختان، درختچهها و گیاهان را طعمه خود میسازد. به دلیل قرارگرفتن کشور ایران در کمربند خشک کره زمین و ناحیه پرفشار جنب حارهای، شرایط جوی لازم برای وقوع آتشسوزی در جنگلها و مراتع فراهم میباشد. از طرف دیگر، عوامل انسانی از قبیل بیاحتیاطی مسافران یا آتشسوزیهای عمدی جهت تبدیل اراضی جنگلی به کشاورزی، باعث ایجاد حریق در پهنه-های جنگلی ایران شده است با توجه به از بین رفتن مراتع و جنگلها در قسمتهای مختلف ایران، پیشبینی تمهیدات لازم به-منظور مقابله با آن ضروریست.
در قالب دستورالعمل طرح جامع مدیریت پیشگیری و اطفاء حریق در جنگلها و مراتع کشور برنامه عملیاتی قبل از وقوع و گسترش حریق به سه بخش، پیش آگاهی ، پیشگیری وکشف و شناسایی آتش تقسیم شده است. پیش آگاهی عبارتست از شناخت کلیه عواملی که باعث وقوع و گسترش آتش سوزی در جنگل و مرتع می گردد، پیشگیری شامل اقدامات مربوط به جلوگیری از وقوع و آماده سازی برای مقابله با حریق میباشد، کشف حریق نیز عبارتست از کلیه اقدامات مربوط به شناسایی رخداد حریق در عرصههای جنگلی و مرتعی با استفاده از امکانات و روش های مختلف. در این دستورالعمل، تهیه نقشه پهنهبندی خطر حریق، به عنوان یکی از اقدامات اساسی در بخش پیشآگاهی مد نظر قرار گرفته است.
باوجود ضرورت تعیین نواحی پرخطر آتشسوزی در ایران، انجام این کار با استفاده از روشهای معمول دشوار و پرهزینه است زیرا وقوع آتشسوزی در یک ناحیه وابسته به عوامل مختلف انسانی، طبیعی و زیستمحیطی است. پیشرفتهای شکلگرفته در علم سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی طی دهههای اخیر، امکانات و ابزارهای دقیقتری را در اختیار پژوهشگران قرار داده است تا آتشسوزی در جنگلها را از جنبههای متعدد مورد مطالعه قرار دهند.
استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی - FAHP - بهمنظور تهیه نقشه ریسک آتشسوزی جنگل از طریق مدل سازی در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی - - GIS ، بهعنوان یک روش کاربردی و مفید برای ارا یه راهکار های مناسب و اساسی توسط مدیران و برنامهریزان حوزه جنگلداری برای نظارت، پیشگیری و مدیریت این مشکل است و پس از استخراج وزن هر یک از عوامل از طریق فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی میتوان با تحلیل مکانی اطلاعات رقومی در محیط GIS نسبت به تعیین نواحی ریسک بالا و پهنهبندی و اولویتبندی آنها اقدام کرد.
ازجمله مطالعات انجام شده در مورد آتش سوزی در جنگلهای کشور میتوان به موارد زیر اشاره نمود: آزاده زرعکار و همکاران در مقالهای با عنوان کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی - AHP - در پهنه بندی خطر آتش سوزی منطقه حفاظت شده جنگلی هلن - زاگرس مرکزی که در شماره 57 نشریه جغرافیا و برنامهریزی محیطی به چاپ رسیده است اقدام به شناسایی پهنههای دارای پتانسیل بالای آتشسوزی در منطقه جنگلی حفاظت شده هلن واقع در زاگرس مرکزی نمودهاند.
بدین منظور در گام نخست عوامل تاثیرگذار بر وقوع حریق در محدوده مطالعاتی را مشخص کرده و با استفاده از پرسشنامه در قالب تکنیک دلفی و با استفاده از نرم افزار SPSS اولویت بندی نمودند. در گام بعدی، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی، اوزان مربوط به میزان تاثیرگذاری هر یک از عوامل را محاسبه کرده و در نهایت با اختصاص اوزان به لایهها ی رستری عوامل تاثیرگذار در محیط GIS و رویهمگذاری تمامی لایه های اطلاعاتی، نقشه نهایی خطر آتشسوزی را بدست آوردند.
طیبه میر دیلمی و همکاران در تحقیقی با عنوان پهنهبندی خطر آتشسوزی در پارک ملی گلستان با استفاده از روش ترکیب خطی وزنی - WLC - که در شماره 4 مجله جنگل ایران به چاپ رسده است با استفاده از روش چند عامله ترکیب خطی وزنی و تحلیل سلسلهمراتبی در محیط GIS، و با معیارهای مختلف از قبیل اقلیم، توپوگرافی، پوشش گیاهی و عوامل انسانی پارک ملی گلستان را از نظر احتمال وقوع آتش سوزی به چهار منطقه کم خطر، متوسط، خطرناک و پرخطر پهنه بندی کردند، بدین ترتیب که ابتدا نقشه موقعیت مناطق آتش سوزی در سنوات گذشته را تهیه و احتمال وقوع آتش سوزی در هر یک از طبقههای چهارگانه را نیز محاسبه کرده سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی و سهم وقوع آتش سوزی در هر طبقه ترکیب و نقشه احتمال وقوع آتش سوزی تهیه شده و با دسته بندی به چهار طبقه کم خطر، متوسط، خطرناک و پرخطر پهنه بندی منطقه صورت پذیرفته است.
در پژوهشی که با عنوان تهیه نقشه خطر آتشسوزی جنگل با استفاده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی و روش نسبت فراوانی درجنگلهای سردشت درشماره 4 فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران به چاپ رسیده است هادی بیگی حیدرلو و همکاران بر پایه عامل های ارتفاع از سطح دریا، شیب، جهت، متوسط بارندگی سالانه، متوسط حداکثر دمای ماهانه، کاربری و پوشش اراضی، فاصله از جاده، فاصله از رودخانه، فاصله از زمینهای کشاورزی و تراکم جمعیت، نقشه پهنهبندی خطر آتشسوزی در جنگلهای سردشت را تهیه نمودهاند.
به این ترتیب که ابتدا با انجام عملیات میدانی، نقشه مناطق آتشسوزیشده را تهیه کرده ، سپس با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی، وزن یا اهمیت نسبی هر یک عاملهای مؤثر در وقوع آتشسوزی را بهدست آورده اند. برای محاسبه وزن طبقات هر یک از عاملهای مذکور، از روش نسبت فراوانی استفاده شده است . در مرحله بعد، براساس روش ترکیب وزنی نقشههای رقومی عاملهای مؤثر در وقوع آتشسوزی، نقشه پهنهبندی خطر آتشسوزی تهیه شده است. این نقشه براساس روش Jenks به پنج طبقه خطر آتشسوزی جنگل، شامل طبقه خطر خیلی کم تا خیلی زیاد طبقهبندی گردیده است. اعتبارسنجی نقشه خطر نشان میدهد که 98/44 درصد از مناطق آتشگرفته مشاهداتی، در طبقههای خطر زیاد و خیلی زیاد قرار داشتند که بیانگر صحت زیاد روشهای مذکور در تهیه نقشه خطر میباشد.
-6 مواد و روش ها محدوده مورد مطالعه: جنگلهای ارسباران واقع در شمال غرب ایران و شمال استان آذربایجان شرقی، در ارتفاعات قرهداغ موسوم به ارسباران، در محدوده شهرستان های اهر، کلیبر ، ورزقان، جلفا، خداآفرین و هوراند قرار دارد که از شرق به شهر اصلاندوز، از غرب به محدوده شهرستان جلفا، از جنوب به شهر اهر و از قسمت شمال در امتداد رودخانه مرزی ارس واقع شده است. مساحت این جنگلها را قبل از دخالت انسان حدود 1350000 هکتار تخمین میزنند، در حالی که امروزه مساحت زیر پوشش جنگلی در این منطقه حدود 120000 هکتار محاسبه شده است.
جنگلهای ارسباران به عنوان جنگلهای پهن برگ و خزان کننده به شکل نواری نسبتاً باریک از حاجی لر - بخش خروانق - تا بخش هوراند از کناره رود مرزی ارس 270 - متر از سطح دریا - تا بیش از 1950 متر ارتفاع از سطح دریا نیمرخ شمالی رشته کوه های قرهداغ را میپوشاند و دارای بیش از 107 گونه و درختی و درختچه ای میباشد. کوهستانی بودن، شیب نسبتاً زیاد، وجود درختان اندمیک، تغییرات شدید آمیختگی و ساختار در ارتفاع از سطح دریا و فیزیوگرافی مختلف از مهمترین ویژگی های این جنگل ها است.
