بخشی از مقاله
چکیده
ترکیب و تنوع گونه ای جوامع گیاهی در طول زمان با تغییر شرایط محیطی، واکنش عوامل زنده و افزایش گونه های مهاجم در اثر آشفتگی های انسانی یا طبیعی، تغییر می کند. بنابراین اندازه گیری تنوع گونه ای می تواند در تجزیه و تحلیل آشفتگی و مدیریت اکوسیستم ها مفید باشد . آتش سوزی به عنوان یکی از عوامل مهم تأثیر گذار بر پوشش های طبیعی محسوب می شود، که می تواند سبب افزایش یا کاهش تنوع گونه ای شود. بنابراین هدف از این مقاله بررسی تأثیر آتش سوزی بر فلور و شکل زیستی گونه های گیاهی جنگل های ایران می باشد. نتایج این پژوهش نشان داده است که در منطقه جنگلی تنگه برازخانه در شمال شرق کرمانشاه و منطقه جنگلی مریوان واقع در جنگل های زاگرس آتش سوزی با تأثیر بر زادآوری و تغییر تعداد جنسیت گروه های گونه های مختلف باعث تغییر و افزایش تنوع گونه ای شده است. در نهایت می توان بیان داشت که مناطق سوخته هنوز استعداد و برگشت پذیری خود به سمت مراحل توالی ثانویه را از دست نداده اند و می توان با حفاظت جدی در مناطق با هدف جلوگیری از آتش سوزی، ترکیب گونه ای را تا حد زیادی به منطقه شاهد نزدیک کرد؛ بنابراین اولین گام برای احیا و بازسازی گونه های گیاهی، ایجاد راهبردی هدفمند برای پیشگیری از وقوع آتش سوزی در مناطق است.
واژههای کلیدی: آتش سوزی، فلورستیک، گونه های گیاهی، جنگل های ایران
مقدمه
منابع طبیعی تجدید شونده از مهم ترین و در عین حال با ارزش ترین سرمایه های طبیعی هستند که بستر حیات بشر و توسعه پایدار اقتصادی محسوب می شوند. در یک اکوسیستم جنگلی، بین گونه های گیاهی که با استفاده از سرشت اکولوژیک خود رویشگاه خود را انتخاب می کنند که این موضوع با بررسی سیمای ظاهری رستنی ها مشخص می شود. شکل زیستی گیاهان، به ویژگی های ژنتیکی و عوامل محیطی وابسته است، زیرا محیط می تواند اثرهای انکارناپذیری در شکل گیری اشکال زیستی متفاوتی در جوامع و مناطق مختلف داشته باشند. شکل زیستی غالب یک منطقه نشان دهنده ی سازش آن گونه با محیط اطراف است.[4] بین عناصر موجود در اکوسیستم جنگل، روابط پیچیده ای وجود دارد که شناخت و تشریح آن ناممکن است؛ فقط این
موضوع اهمیت دارد که دخالت در هر یک از روابط موجود، ممکن است سبب تغییر در تعادل محیط شود.[4]
آتش سوزی به عنوان یکی از مهم ترین عامل های اکولوژیکی در بسیاری از زیستگاه ها یا اکوسیستم های طبیعی می تواند ترکیب جوامع گیاهی و پویایی آن ها را تحت تأثیر قرار دهد اثر متقابل آتش سوزی و پوشش گیاهی، مسئله مهمی است؛ به طوری که آتش سوزی در شرایط اقلیمی خاص بر تجزیه مواد و همچنین تعیین سیمای پوشش گیاهی یک اکوسیستم تأثیرگذار است.[4] آتش سوزی ها به چهار دسته تقسیم بندی می شوند: زمینی، سطحی، تنه ای و تاجی. آتش سوزی سطحی دمای زیادی در گیاه و زمین بوجود نمی آورد، زیرا معمولاً توسط مواد سوختنی سبک که به سرعت به خاکستر تبدیل می شوند بوجود آید. در جریان این گونه آتش سوزی بن یا ناحیه پایینی تنه از گرما و شعله آتش آسیب می بیند، به نحوی که گاهی گزند ناشی ازگرمای شدید به خشکیدن درخت منجر می شود. این گونه آتش سوزی اغلب منشأ بروز شکل های دیگر آتش سوزی یعنی آتش گرفتن خاک جنگل و تاج درختان است. آتش تجمع مواد خشک را تنظیم می کند که این امر سبب کنترل شدت سوختگی شده و بر تراکم و ترکیب پوشش گیاهی جنگل و متعاقباً بر کیفیت رویشگاه اثر می گذارد.[21] در زمینه ی واکنش پوشش گیاهی به آتش سوزی بررسی های زیادی در جهان صورت گرفته است. با توجه به شرایط طبیعی اکوسیستم های جنگلی و ویژگی های آتش، اثرهای مختلفی از آتش سوزی مبنی بر افزایش یا کاهش پوشش گیاهی و تغییر در ارتباط با ترکیب گونه ای گزارش شده است.[4]
به عبارت دیگر آتش به عنوان یک عامل بوم شناختی می تواند بر اجزای تشکیل دهنده هر اکوسیستم اثرات مثبت یا منفی داشته باشد. یکی از خصوصیات مهم جوامع زیستی تنوع گونه ای است که خود تابعی از تعداد گونه های موجود و اندازه جمعیت های معرف آن گونه ها در یک منطقه معین می باشد14] و .[19 آتش سوزی با توجه به شرایط آب و هوایی هر منطقه و نوع پوشش گیاهی اثرهای متفاوتی دارد که می توان به حذف گیاهان چوبی نامرغوب، افزایش تولید و خوشخوراکی علوفه، آزاد کردن مواد مغذی گیاه و لاشبرگ در خاک، آماده سازی بستر برای بذرکاری، کنترل آفات و بیماری های قارچی اشاره کرد.[27]
افزون بر محاسن آتش سوزی انجام این عمل در بعضی موارد معایبی نیز دارد. به نحوی که آتش سوزی ممکن است سطح زمین را برای مدت طولانی بدون پوشش و در معرض فرسایش قرار دهد. .[28] دمای خاک را افزایش داده و به اندام های زیرزمینی آسیب وارد نماید.[15] اگر آتش سوزی با اتلاف مواد آلی، ازت و گوگرد همراه باشد بعد از چرای مفرط، مهمترین عامل تخریب مواتع خواهد بود.[25] آتش با سوزاندن پوشش گیاهی سبب کاهش معنادار گیاهان چوبی، خشبی و بوته ای شده و زمینه مساعدی را برای گسترش گیاهان اشکوب تحتانی فراهم می کند.[3] اثرات آتش بر اکوسیستم های طبیعی بسیار پیچیده می باشد، زیرا پاسخ گیاهان به آتش با توجه به نوع آتش سوزی، پتانسیل ذاتی گونه ها در تجدید حیات و شرایط پوشش گیاهی قبل از آتش سوزی متفاوت خواهد بود. علاوه بر این، آتش سوزی با توجه شرایط آب و هوایی هر منطقه و نوع پوشش گیاهی آن اثرات متفاوتی دارد.[24]
احیا پوشش گیاهی پس از آتش سوزی می تواند تحت سناریوهای مختلف انجام شود که شناسایی این مسیرها در مدیریت پس از آتش سوزی اهمیت دارد. برای تعیین مسیر تغییرات پوشش گیاهی پس از آتش سوزی نیاز به پایش اکوسیستم در طول زمان بوده یا اینکه می توان اکوسیستم های با سابقه آتش سوزی متفاوت را بررسی نمود - . - 16 زمان آتش سوزی اثرات متفاوتی روی تغییرات پوشش گیاهی می گذارد. آتش سوزی در فصل خواب، غنا و یکنواختی را افزایش می دهد، در حالیکه در فصل رشد تنوع گونه ای را کاهش می دهد.[26]
پوربابابی و همکاران در بررسی اثرات بلند مدت آتش سوزی بر ساختار و ترکیب گونه ها در جنگل های شمال ایران در رودبار گیلان مشاهده کردند که آتش سوزی ساختار کلی ناهمسانی جنگل را تغییر داد ولی با تغییر در ترکیب جنگل، جنگل خالص راش را به جنگل آمیخته تبدیل کرد که علاوه بر گونه راش، گونه ها ممرز، شیردار، توسکای ییلاقی نیز حضور داشتند. همچنین پس از گذشت 37 سال از آتش سوزی جنگل توانسته به تنهایی خود را بازسازی کند.[1] اترکچایی در سال 2000 با انجام تحقیقی اثرات آتش سوزی بر روی تغییرات پوشش گیاهی در پارک جنگلی گلستان را بررسی نموده و با اندازه گیری تنوع گونه ای با استفاده از شاخص سیمپسون تفاوت معنی داری بین دو منطقه آتش سوزی شده و آتش سوزی نشده پیدا نکرد.[7] زارع مایوان و معماریان در سال 2002 روند احیای طبیعی پوشش گیاهی در مناطق آسیب دیده پارک ملی گلستان را بعد از آتش سوزی های سال 1995 بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که پوشش علفی در نواحی سوخته شده نسبت به مناطق اطراف آن دارا تنوع بیشتری است و برخی گون های علفی در داخل محدوده آتش سوزی تراکم بیشتری دارد.[33] کلینگ و همکاران در سال 2006 با بررسی تأثیر آتش سوزی کنترل شده بر پوشش گیاهی درتوده های جوان Pinus pinaster در شمال پرتغال، این نتیجه حاصل شد که پوشش علفی بیشترین رشد و توسعه را در حدود 3 سال پس از آتش سوزی نشان داد و پوشش بوته ای و درختچه ای دارای رابطه خطی بین رشد و زمان بعد از آتش سوزی بود و ساختار پوشش زیر اشکوب بعد از 5 سال بسیار شبیه منطقه آتش سوزی نشده بود.[23] بررسی های انجام شده در مورد دینامیک و تنوع پوشش گیاهی مدیترانه
ای بعد از آتش سوزی در فاصله زمانی طولانی در سال های 1977، 1983، 1989، 1999 و 2003 نشان داد که تفاوت معنی داری در غنای گونه ای بین رویشگاه ها نبوده و تنوع گونه ها ارتباطی با زمان نداشت، ولی مکان رویشگاه روی تنوع گونه ها تأثیر داشت. سرعت رشد و طول عمر گونه ها نیز تحت تأثیر دینامیک های بعد از آتش سوزی بود.[20] پاسوس و همکاران در سال 1999 میلادی در بررسی الگوهای تولید مثلی بعد از آتش سوزی - پوشش گیاهی و غنای گونه ای - در شرق شبه جزیره ایبری به این نتیجه رسیدند که بیشترین پوشش گیاهی و غنای گونه ای بعد از آتش سوزی در شرایط مدیترانه ای گرم و روی سنگ آهک رخ می دهد، مکان های رو به جنوب هستند. غنای گونه ای در مکان های رو به شمال در مقیاس کوچک 1-200 - مترمربع - نسبت به مکان های رو به جنوب بیشتر بود، ولی تفاوت ها در بالاترین مقیاس های مورد بررسی 1000 - مترمربع - معنی دار نبود.[31]
-2 روش تحقیق
این مقاله گردآوری شده با ا ستفاده از روش های کتابخانه ای و ا ستفاده از مقاله های معتبر در اینترنت و همچنین ا ستفاده از سایت های معتبر و نیز راهنمایی اساتید محترم مربوطه به این موضوع می باشد.
-3 نتیجه گیری
-1-3 نتایج حاصل از تأثیر آتش سوزی بر گونه های علفی در منطقه جنگلی تنگه برازخانه در شمال شرق کرمانشاه - جنگل های زاگرس -
نتایج بررسی ترکیب رستنی های منطقه، در مجموع در هر دو منطقه 59 گونه گیاهی متعلق به 43 جنس و 16 تیره گیاهی را نشان داد - جدول . - 1 بیشترین فراوانی در این جنگل ها مربوط به تیره Fabaceae، در هر دو منطقه آتش سوزی شده و شاهد - بدون آتش سوزی - به ترتیب با 27/04 درصد 13 - گونه - و 24 درصد 10 - گونه - ، تیره Asteraceae به ترتیب با 20/83 درصد 10 - گونه - و 24 درصد 12 - گونه - و تیره Poaceae در هر دو منطقه به ترتیب با 16/66 درصد 8 - گونه - و 16 درصد 8 - گونه - جزء مهمترین تیره ها بودند. تیره های دیگر تعداد کمتری را به خود اختصاص داده اند و برخی در هر دو منطقه تنها دارای یک جنس و گونه بودند - شکل . - 1 گسترش اشکال زیستی غالب در هر دو منطقه نشان داد که تروفیت ها در هر دو منطقه سوخته و شاهد به ترتیب با 80 درصد - 40 گونه - و 83/33 درصد - 40 گونه - بیشترین سهم فلور منطقه را شامل می شوند.
اشکال زیستی دیگر در هر دو منطقه به ترتیب همی کریپتوفیت ها با 12/5 درصد 6 - گونه - و 14 درصد 7 - گونه - و کریپتوفیت ها با 8/33 درصد 4 - گونه - و 4 درصد 2 - گونه - در مراتب بعدی قرار داشتند.[4]
جدول : - 1 - فهرست گونه های گیاهی علفی تنگه برازخانه کرمانشاه[4]
