بخشی از مقاله
چکیده
هرگاه شخصی بر اثر اشتباه، مرتکب یک عمل مجرمانه شود، ممکن است با وجود شرایطی از مسئولیت کیفری بگریزد. اشتباه در جنایات علیه تمامیت جسمانی اشخاص می تواند اشکال مختلفی داشته باشد که مهم ترین آنها اشتباه در هدف و در هویت می باشد. این موضوع در زمان حکومت قوانین کیفری گذشته و حتی قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 محل اختلاف میان حقوقدانان می باشد و فقها هم نیز در موضوع مبحوث عنه نظرات مختلف ابراز نموده اند. در اشتباه در هدف بر اثر عواملی چون خطا در هدف گیری یا وزش باد، ضربه یا تیر کسی به جای برخورد با هدف مورد نظر، به دیگری برخورد می کند که در قانون چنین قتلی، خطای محض دانسته شده است. اما در اشتباه در هویت، مرتکب به همان کسی که وی را مورد هدف قرار داده، ضربه می زند در حالی که به دلایلی در شناسایی وی دچار اشتباه شده که این جنایت عمدی محسوب می شود. در این نوشتار ضمن بیان دیدگاه فقهای امامیه و حقوقدانان،رویکرد قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 مورد تحلیل قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: اشتباه، قتل، هدف، هویت، عنصر روانی
-1مقدمه
جرایم علیه اشخاص از جمله مباحث مهم حقوق کیفری اختصاصی می باشد که به دو بخش جرایم علیهتمامیّت جسمانی و جرایم علیهشخصیّت معنوی تقسیم می شود .در این بین جرایم علیهتمامیّت جسمانی مثل قتل، قطع عضو، جرح، ضرب و سقط جنین نسبت به جرایم علیهشخصیّت معنوی مثل توهین و نشر اکاذیب از اهمیت بیشتری برخوردار است.در بین جرایم علیه تمامیت جسمانی نیز، جرم قتل از همه مهمتر است چراکه بنا به تعریف، قتل عبارت است از سلب حیات از انسان زنده و به این ترتیب جرم قتل، با ارزش ترین موهبت الهی به انسان را که همان جسم و جان او باشد، از وی می گیرد .بنابراین در همه نظامهای حقوقی دنیا جرم قتل از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار می باشد.
قتل براساس عنصر روانی به سه قسم تقسیم میشود: -1 عمدی -2 شبه عمد
-3 خطای محض و هر کدام از این جنایتها مجازات و احکام خاص خود را دارند.
از مباحث مطرح شده پیرامون قتل عمدی،تقسیمبندی آن بر اساس رکن معنوی - روانی - است.بر همین مبنا"قتل با سوءنیت مطلق"و"قتل با سوءنیت مقید"مورد نظر ماست.در نوع اول، قاتل اقدامات مادی را جهت سلب حیات از افراد غیر معینی مرتکب میشود.نتیجه حاصل شده از این اقدامات برای قاتل،منحصر به فرد معین و مشخص نیست. مثالی که غالبا در این مورد ارائه میگردد،بمبگذاری در مکانی شلوغ و پررفت و آمد یا پرتاب نارنجک میان عدهای،توسط یک خرابکار است که برای او این موضوع،که در نتیجه اقدامات مزبور چه شخصی به قتل برسد، حائز اهمیت نمیباشد و به عبارتی،مقصود وی تنها کشتن است. اما در قسم دوم،قاتل،کشتن انسان معینی را قصد میکند و اقدامات مادی خود را روی آن فرد معین متمرکز و اجرا مینماید.
در رابطه با قسم اخیر،دو فرض مطرح میشود که موضوع مشترک این دو.»اشتباه مرتکب«است و از آنجا که اشتباه در حقوق کیفری عمومی بر حسب شرایط،از علل رافع مسئولیت کیفری شمرده میشود،در خصوص قتل عمدی نیز جای بحث و گفتگو دارد.این فروض عبارتند از:"اشتباه درهویت شخص مجنیعلیه"و"اشتباه در تیراندازی یا هدف گیری. قتل ناشی از اشتباه در هدف بدین گونه مطرح می شود که کسی قصد ارتکاب قتل شخص معینی را دارد و عملیات اجرایی جرم را هم شروع کرده، ولی بنا به علتی دچار اشتباه می شود و در نتیجه شخص دیگری را به قتل می رساندمثلاً.
کسی که از روی دشمنی که با شخص الف دارد، قصد کشتن وی را می کند و با تهیه سلاح، در مسیر عبوری کمین می گیرد تا او را هدف گلوله قرار داده و به قتل برساند؛ ولی به هنگام تیراندازی دچار اضطراب شدید می گردد و در نتیجه به جای آنکه الف را نشانه بگیرد عابری را هدف قرار داد و باعث قتل او می شود.. به این ترتیب قتل ناشی از اشتباه در هدف یعنی ناکام ماندن جرمی که مقصود مرتکب بوده و وقوع جرم دیگر به علت اشتباه اوست. در اشتباه در هویت، مرتکب به همان کسی که وی را مورد هدف قرار داده، ضربه می زند در حالی که به دلایلی در شناسایی وی دچار اشتباه شده که این جنایت عمدی محسوب می شود. با توجه به اینکه در مورد تاثیر هر کدام از این اشتباهات در قتل، نظرات مختلفی از طرف فقها و حقوقدانان مطرح شده است، بررسی این اختلاف نظرها و دلایل آنان می تواند بیشتر به درک موضوع کمک کند.
-2اشتباه در هدف
اشتباه در هدف زمانی است که قاتل شخص مورد نظر را هدف می گیرد، اما به خاطر اتفاقاتی مانند عدم مهارت یا علل غیر ارادی تیرش خطا رفته و به دیگری اصابت می کند و او را از پا در می آورد. درخصوص ماهیت قتل ناشی از خطای در هدف، میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بعضی بدون توجه به هدف نخستین و اولیه قاتل، چنین قتلی را مطلقاً خطای محض میدانند. به عبارت دیگر، به اعتقاد این گروه محقونالدم یا مهدورالدم بودن هدف نخستین قاتل، تأثیری در ماهیت قتل ارتکابی نداشته و در هر حال، چنین قتلی خطای محض میباشد. - عوده،
1373،ص - 169 شهیدین نیز قایل به همین نظر میباشند؛ بدین گونه که شهید ثانی در این خصوص بیان می دارند:
»خطای محض مثل اینکه کسی، حیوانی را هدف قرار دهد و به او تیراندازی کند، آنگاه به انسانی برخورد کند یا انسان معینی را هدف قرار دهد و به دیگری برخورد کند. - «محمد بن مکی، 1373،ص - 286 شهید ثانی نیز در کتاب »تحریرالروضه فی شرح اللمعه« در خصوص قتل خطایی میفرمایند:» خطای محض آن است که مثلاً به طرف حیوانی تیراندازی و به انسانی برخورد میکند یا به طرف انسان معین پرتاب میکند؛ ولی به شخص دیگری میخورد و ضابطه خطای محض به این است که قصد انسان یا قصد شخص معین را نداشته است.« - جبعی عاملی، 1382،ص - 651 همانطور که مشاهده میشود شهید اول اشتباه در هدف رامطلقاً خطای محض دانسته است، بدون آنکه میان مهدورالدم بودن یا نبودن هدف اولیه تفاوتی قائل گردد.
در مقابل گروهی دیگر از فقها، برعکس این نظریه، محقون الدم یا مهدورالدم بودن هدف نخستین قاتل در تحقق قتل ناشی از خطای در هدف را در ماهیت قتل ارتکابی مؤثر میدانند، بدین صورت که چنانچه شخصی قصد سلب حیات از انسان محقون الدمی را داشته ولی به دلیل خطای در هدف، شخص محقون الدم دیگری را به قتل رساند، قتل ارتکابی را عمد میدانند و چنانچه شخصی قصد قتل انسان مهدورالدمی را داشته اما به دلیل خطای در هدف، شخص محقون الدمی را به قتل رساند، قتل ارتکابی را خطای محض تلقی میکنند.
یکی از موافقان این دیدگاه، دلیل عمد محسوب شدن قتل ارتکابی حالت اول را بدین صورت بیان میدارد: »آنچه موجب قصاص میگردد و موجب قصاص جز قتل عمدی نیست ریختن خون پاکی است که باید محترم نگهداشته شود.بنابراین خصوصیت زید و عمرو مطرح نیست.« علامه کاشف الغطاء و حضرت امام خمینی - ره - از جمله فقهایی هستند که قایل به همین نظرند. - موسوی خمینی،1366، ص - 65
و بالاخره برخی از فقها از جمله آیت االله فاضل لنکرانی حتی در صورتیکه هر دو نفر محقون الدم باشند، قتل ناشی از خطای در اصابت را شبه عمد میدانند. فقهای معاصر نیز با تقسیم بندی قتل، راجع به اشتباه در هدف که از مصادیق کدام قتل است نظرات مختلفی را بیان داشته اند که در ذیل نظرات مختلف در این خصوص آمده است. از آیت ا... مکارم شیرازی سؤال شد شخصی به قصد زدن زید تیراندازی می کند ولی تیر به بکر اصابت میکند و می میرد و هر دو محقون الدم هستند آیا قتل عمد است یا خطای محض یا شبه عمد؟ آیت االله مکارم شیرازی قائل به خطئی بودن چنین قتلی هستند. - مکارم شیرازی، 1375، ص - 374 استفتایی از مقام معظم رهبری به عمل آمد. سؤال اینکه فردی با قصد قتل الف بسوی او تیراندازی می کند ولی به علت عدم مهارت تیر خطا رفته و ب را می کشد با فرض محقون الدم بودن هر دو نوع قتل ارتکابی چیست؟
ایشان در پاسخ گفتند:» حکم شبه عمد دارد و غیر از ثبوت دیه عقوبت دیگری نیست.« آیت االله بهجت و وحیدی تبریزی نیز این نوع قتل را شبه عمد دانسته اند. - مسعودی،1378، ص - 74 گروهی از فقها نیز در پاسخ به استفتائاتی که در خصوص اشتباه در هدف از آنها شده بود، فتوا داده اند که قتل ارتکابی در این فرض قتل عمدی است. برای مثال برخی از فقهای معاصر با تقسیم بندی قتل به چند نوع از جمله قتل خطای محض، اشتباه در هدف را از مصادیق قتل خطای محض دانسته و فقط به مورد تیراندازی به حیوان و صید اشاره کرده اند بدین معنا و مفهوم که به اعتقاد این گروه از فقها هرگاه فرد قصد شلیک به انسان محقون الدمی را داشته لیکن تیرش به خطا برود و به انسان محقون الدم دیگری اصابت کند و وی را از پا در آورد عمل ارتکابی قتل عمد است. - خویی، 1362،ج2،ص - 221 اکثر فقها خطای در شخص را خطا در یکی از عناصر اصلی جنایت عمدی محسوب و ارتکاب جنایت در این شرایط را از مصادیق جنایت خطای محض دانسته اند .فقیهاناسلامی،غالباً ضابطه عمد در فعل را قصد شخص معینی دانسته اند که جنایت بر او واقع می گردد.
میان حقوقدانان نیز درخصوص ماهیت قتل ناشی از اشتباه در هدف، اختلاف نظر وجود دارد. عدهای از نویسندگان معتقدند، با توجه به اینکه عمل مادی سلب حیات با قصد ارتکاب قتل انجام یافته و قاتل با قصد کشتن، عمل مادی را انجام داده، از این رو مستوجب کیفر قتل عمد است. - گلدوزیان، 1383، ص - 79 همچنین این دسته از حقوقدانان، عدم مهارت را عاملی جهت تغییر در ماهیت قتل ارتکابی نمیدانند.
برخی از حقوقدانان، مهدورالدم یا محقونالدم بودن هدف نخستین و اصلی قاتل را در تحقق قتل ناشی از اشتباه در هدف مؤثر میدانند. - شامبیاتی، 1382، ج1،ص - 187 بدین نحو که اگر کسی تیری به طرف انسان محقون الدمی شلیک کند و تیر او در اثر عدم مهارت یا کمانه کردن یا فرار آن شخص، به فرد دیگری اصابت کند و موجب مرگ او شود، مورد از مصادیق قتل عمد است. چنانچه مرتکب، قانوناً حق تیراندازی به طرف کسی، شیئی یا حیوانی را در شرایط و اوضاع و احوال خاصی
