بخشی از مقاله
چکیده
خانواده به عنوان اولین و مهمترین کانون رشد و تربیت، اهمیت فوقالعادهای در شکلگیری و تکامل رفتاری دارد. خانواده با فراهم نمودن روابط نزدیک و مثبت میتواند نقش مؤثری بر ارتقای بهداشت روانی داشته باشد. اختلافات خانوادگی، عدم توجه کافی والدین به فرزندان و مانند آن اثرات منفی روی بهداشت روانی آنها دارد. مطالعه حاضر با هدف تأثیر کارآیی خانواده در سلامت و بهداشت روانی نوجوانان با توجه به مطالعات گذشته پرداخته شده است. چنانچه از نتایج برمیآید کارآیی خانواده بر سلامت و بهداشت روانی نوجوانان تأثیر خواهد داشت. بنابراین مسئولین با تشکیل و شرکت دادن خانوادهها در برنامههای غنیسازی عملکرد خانواده، کارآیی خانواده را افزایش دهند.
مقدمه
خانواده کانون اصلی حفظ هنجارهاست، سنتها و ارزشهای اجتماعی و نیز شالوده استوار پیوندهای اجتماعی و روابط خویشاوندی و کانونی در جهت بروز و ظهور عواطف انسانی و مکانی برای پرورش اجتماعی کودک است. خانواده نظامی است که عملکرد آن از طریق الگوهای مراودهای صورت میگیرد. مراودت یا میانکنشهای تکراری، الگوهایی را به وجود میآورند مبنی بر اینکه یک نفر چه طور چه وقت و با چه کسی رابطه برقرار کند. همین الگوهای مراودهای، تارهای نامرئی توقعات مکملی را تشکیل میدهد که نظمدهنده بسیاری از اوضاع و شرایط خانواده است
مطالعات بسیاری نشان میدهد نوجوانی که تجربههای کودکی خود را در محیطهای نامساعد خانوادگی کسب کردهاند، دگرگونیهای رفتاری و نابهنجاریهای اجتماعی را در درون رشد بعدی خود نشان دادهاند. در این دوره، نوجوانان نیازهای گوناگونی از قبیل کسب هویت، درک ارزش وجودی خویشتن، خودآگاهی، استقلال عاطفی از خانواده، برقراری روابط سالم با دیگران و کسب مهارتهای لازم در دوستیابی را دارند
تأمین اینگونه نیازها در محیط خانوادگی گرم و ارضا کننده صورت میگیرد و در حقیقت خانواده، تأمینکننده سلامت روانی نوجوانان است. اگر محیط خانواده دستخوش تنش، دگرگونی و سردی روابط بین اعضا گردد ونیازهای نوجوانان ارضا نشود، دست به رفتارهای، بهنجار میزندد
عوامل و شرایط محیطی مناسب به ارضای نیازها کمک میکند و شرایط نامناسب مانع از تشفی آنها میشود. خانواده از ارگان اصلی جامعه و یکی از طبیعیترین گروههایی است که میتواند نیازهای زیستی، روانی و معنوی انسان را برطرف کند. این واحد اجتماعی مبداء بروز عواطف انسانی و کانون صمیمانهترین روابط و تعاملات بین فردی است
خانواده باید مکانی باشد که در آن فرد احساس ایمنی نموده و حق داشته باشد علائق و استعدادها و عواطف و احتیاجات طبیعی خود را بدون واهمه ابراز داشته و از افراد دیگر خانواده در حل مشکلات خود کمک بگیرد .[9] نقش و اهمیت خانواده در دوران مختلف رشد و تحول متفاوت است. دوران نوجوانی اوج تعارضات بین والدین و نوجوان است. در ظاهر این طور به نظر میرسید که والدین و فرزند نوجوانشان به یکدیگر علاقهمند نبوده و نمیخواهند با هم تنها باشند. اما واقعیت این است که بیشتر نوجوانان به والدین خود احساس مثبتی دارند و در موضوعات عمده علائق مشترکی داشته و به دنبال تأیید والدین هستند
البته این به معنای رابطه تعاملی بدون استرس نبوده و ریشه تعارضات آن در حوزه ارضای رضایتبخش نیازهای روانی از جمله استقلال و احساس کفایت است
بسیاری از کودکان و نوجوانان در خلال زندگی خود ممکن است به نوعی دچار مشکلات عاطفی و رفتاری شوند و این اختلالها را به گونههای متفاوتی مانند شکست تحصیلی، طرد شدگی اجتماعی، یا ضعف عزت نفس نشان دهند و در برقراری ارتباط با همسالان یا بزرگسالان یا با مراجع قانونی دچار مشکل شوند .[1] اختلافات خانوادگی، عدم توجه کافی والدین به فرزندان و مانند آن اثرات منفی روی بهداشت روانی آ نها دارد. از طرف دیگر روابط صمیمانه، انسجام و همدلی، مشارکت و اعتماد میان اعضای خانواده، میتواند اثرات مثبت و پایداری بر سلامت روانی فرزندان داشته باشد
بنابراین مطالعه حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است که آیا کارآیی و عملکرد خانواده بر سلامت و بهداشت روانی نوجوانان تأثیر دارد؟
بحث
در مطالعه حاضر تأثیر کارآیی خانواده در سلامت و بهداشت روانی نوجوانان مورد مطالعه قرار گرفت .[10,8,5,3,1] در مطالعه رحیمینژاد و همکاران - 1393 - رابطه عملکرد خانواده و نیازهای روانشناختی با سلامت روانی نوجوانان مورد بررسی قرار گرفت. روش پژوهش رحیمینژاد و همکاران - 1393 - از نوع توصیفی همبستگی است که در جامعه آماری خانوادههای ساکن شهرکهای مسکونی سازمان صنایع دفاع در شهر تهران و با انتاخاب تصادفی 200 نفر از نوجوانان و جوانان 14 - تا 22 ساله - انجام شد. دادههای پژوهشی با استفاده از 3 پرسشنامه ابراز سنجش خانواده، پرسشنامه نیازهای روانشناختی - PNQ - و پرسشنامه سلامت روانی عمومی - GHQ - جمعآوری شد.
ابزار سنجش خانواده یک پرسشنامه 60 سؤالی است که برای سنجیدن عملکرد خانواده بنابر الگوی مک مستر تدوین شده است. این الگو خصوصیات ساختاری، شغلی و تعاملی خانواده را معین میسازد و شش بعد از عملکرد خانواده را مشخص میکند. این ابعاد از این قرار است: حل مشکل، ارتباط، نقشها، همراهی عاطفی، آمیزش عاطفی و کنترل رفتار. لذا ابزار سنجش خانواده متناسب با این شش بعد از شش خرده مقیاس برای سنجیدن آنها به علاوه یک خرده مقیاس هفتم مربوط به عملکرد کلی خانواده تشکیل شده است
پرسشنامه نیازهای روانشناختی - PNQ - ، توسط دسی و رایان - 2000 - تهیه و منتشر شده است که از آن برای سنجش رضایت از سه نیاز اساس روان شناختی یعنی آزادی عمل، شایستگی و ارتباط استفاده میشود. مقیاس اصلی دارای دو بهش است؛ رضایت از نیازهای روانشناختی در کل و در حوزههای خصوصی زندگی که مقیاس رضایت از ارضای نیازهای روان-شناختی در کل مورد استفاده قرار گرفت. این مقیاس دارای 21 سؤال است و شیوه پاسخگویی به سؤالات به صورت لیکرت هفت درجهای از 1 تا 7 نمرهگذاری میشود. پس از ترجمه کامل سؤالات و بازنگری مجدد ان، در مطالعه مقدماتی که وری 40 نفر از نوجوانان صورت گرفت، آنان در خصوص مفهوم بودن سؤالات مورد پرسش قرار گرفتند
پرسشنامه سلامت روانی عمومی - GHQ - ، فرم 28 مادهای پرسشناممه سلامت عمومی دارای این مزیت است که برای تمامی افراد جامعه طراحی شده است. این پرسشنامه به عنوان یک ابزار سرندی میتواند احتمال وجود یک اختلال روانی را در فرد تعیین کند. در حال حاضر با اجرای این پرسشنامه توانستهاند به گستره وسیعی از نتایج در جمعیتهای مختلف دست یابند، وجود رابطه بین فرم اصلی پرسشنامه سلامت عمومی و فرم ردیابی اختصاری - آزمون سرندی - را با تشخیص روانپزشکی ثابت کنند و امکان درک رابطه بین خود گزارشدهی و برآورد بر مبنای مشاهدات بالینی را فراهم سازند
طی تحقیق موسوی - 1379 - ، عملکرد نظام خانواده و بهداشت روانی اعضای خانواده مورد مطالعه قرار گرفت. جامعه آماری پژوهش آنها، خانوادههای مهاجر ایرانی و انتخابی در کشور انگلستان بودند. مجموعا 45 خانواده - پدر، مادر و یک جوان - 20 15 ساله خانواده - مورد بررسی قرار گرفتند.
برای گرداوری اطلاعات از مصاحبه بالینی با خانواده، پرسشنامه افسردگی بک، پرسشنامه ارزیابی همبستگی و انعطاف پذیری خانواده و پرسشنامه محیط خانواده و همانند مطالعه رحیمینژاد و همکاران - 1393 - از پرسشنامه سلامت عمومی استفاده شد. مصاحبه استاندارد بالینی خانواده [16] که یک مصاحبه نیمه ساختاری است و پرسشهای آن مربوط به زندگی خانوادگی است
به کمک این مصاحبه میتوان شیوههای تعامل خانواده و روشهای اداره کردن مسائل خانوادگی را به شیوهای استاندارد شناسایی نمود. پرسشنامه افسردگی بک؛ میزان افسردگی بیماران روانی را میسنجد .[12] در این پرسشنامه برای وضعیت سالم 0 -15، افسرده خفیف 16- 30، افسرده متوسط 31 - 46 و برای افسرده شدید 47 - 63 تعیین شده است .[19,2] پرسشنامه محیط خانوادگی، دارای 1، زیر مجموعه است که ویژگیهای محیط اجتماعی انواع خانوادهها را در سه بعد زیر ارزیابی میکند. بعد رابطه، بعد رشد فردی، بعد نگهداری نظام خانواده. از میان انواع مختلف این پرسشنامه، فرم اصلی آن .
که درک فرد را از محیط خانواده هستهای خود میسنجد، به کار گرفته شد. مقیاسهای ارزیابی همبستگی و سازگاری خانواده .[20] این پرسشنامه همبستگی یا نزدیکی افراد خانواده و انعطاف-پذیری نظام خانواده را میسنجد و شامل دو فرم ادراکی که نشاندهنده درک اعضای خانواده از چگونگی سامانه خانواده است و فرم دلخواه که نشاندهنده سامانه خانوادگی مورد علاقه افراد خانواده است، میباشد.
در پژوهش ثنایی ذاکر و سعادتمند - 1391 - ، رابطه کارآیی خانواده و سلامت عمومی فرزندان مورد بررسی قرار گرفت که از مقیاس سنجش خانواده و مقیاس سلامت عمومی استفاده شد. جامعه آماری در مطالعه آنها را یک نمونه 940 نفری از دانشجویان دختر و پسر دانشگاههای قم که به طور تصادفی انتخاب شدند، تشکیل داد.
طی تحقیق عراقی - 1387 - ، کارآیی خانواده و سلامت عمومی فرزندان مورد بررسی قرار گرفت. روش تحقیق عراقی - 1387 - به صورت همبستگی بوده و نمونه پژوهش 475 نفر از دانشجویان پسر مقطع کارشناسی 19 تا 25 ساله میباشند که به روش نمونهگیری تصادفی با استفاده از دو پرسشنامه ابزار سنجش خانواده و پرسشنامه سلامت عمومی مورد ارزیابی قرار گرفتند
در پژوهش حسینیان و همکاران - 1384 - ، ارتباط عملکرد خانواده و سلامت روانی نوجوانان فراری از خانه با نوجوانان عادی مورد مقایسه قرار گرفت. از این رو 200 دختر و پسر 100 - دختر و پسر عادی و 100 دختر و پسر فراری - بصورت نمونهگیری تصادفی منظم انتخاب کردند. میانگین سنی نوجوانان 17 سال بود. جهت جمعآوری اطلاعات از پرسشنامه اطلاعات فردی، ابزار سنجش خانواده و پرسشنامه سلامت عمومی - روانی - استفاده کردند .
طی تحقیق حقیقیتیان و همکاران - 1390 - ، تأثیر روابط خانوادگی بر بهداشت روانی فرزندان در شهر اصفهان مورد مطالعه قرار گرفت. روش پژوهش آنهابه صورت پیمایشی و ابزار جمعآوری اطلاعات پرسش نامه 80 سؤالی بود. جامعه آماری تحقیق شامل همه جوانان 15 - 19 ساله شهر اصفهان بود که از بین آ نها 384 نفر با شیوه نمونهگیری سهمیهای به عنوان نمونه انتخاب شدند .برای سنجش سلامت روانی از پرسش نامه 28 سؤالی سازمان بهداشت جهانی =0/88 - ضریب پایایی - و برای سنجش روابط خانوادگی از شش شاخص مشارکت، اعتماد، انسجام، حمایت اقتصادی، حمایت عاطفی و کنترل و نظارت خانواده =0/90 - ضریب پایایی - استفاده کردند
