بخشی از مقاله
چکیده:
محوطه هاي فراپارینه سنگی جنوب غرب ایران در ایذه کشف شده است، تاریخ گذاري این محوطه به 10000 تا 14000 ق.م تاریخ گذاري شده و با دوره زارزي شناخته می شود. گرچه تاریخ دقیق متروکی محوطه هاي اواخر فراپارینه سنگی مشخص نیست، اما به نظر می رسد پس از این دوره تا هزاره هشتم ق.م -یعنی دوره نوسنگی بی سفال- که دشت دهلران و سوزیانا مسکونی می شوند، استقرار دیگري شناخته نشده و یا محوطه اي که نهشته هاي اواخر فراپارینه سنگی تا اوایل نوسنگی را داشته باشد، کشف نشده است. در واقع جنوب غرب ایران نیز یک وقفه دو هزار ساله بین دوره فراپارینه سنگی و نوسنگی دارد. غالبا محوطه هایی که به لحاظ گاهنگاري کربن 14 در فاصله بین این دو دوره باستان شناختی، قرار می گیرند را با عنوان "نوسنگی شدن"، "انتقالی نوسنگی" و یا "آغاز نوسنگی" نام گذاري می کنند. از ابهام هاي دوره نوسنگی این منطقه نیز عدم تطبیق برخی دوره ها با یکدیگر، فاز بندي هاي بی اساس و تغییر پی در پی در انتشارات مختلف است. مقاله پیشرو باتکیه بر مطالعات گذشته و بررسی و کاوش هاي جدید فارغ ازمرزبندي هاي سیاسی کنونی، رویدادها و گاهنگاري هاي موجود فراپارینه سنگی تا ابتداي نوسنگی مناطق ایذه، سیمره و مهران، دهلران و خوزستان با به چالش کشیده است.
مقدمه
محوطه هاي فراپارینه سنگی جنوب غرب ایران در ایذه کشف شده است، تاریخ گذاري این محوطه به 10000 تا 14000 ق.م تاریخ گذاري شده و با دوره زارزي شناخته می شود. گرچه تاریخ دقیق متروکی محوطه هاي اواخر فراپارینه سنگی مشخص نیست، اما به نظر می رسد پس از این دوره تا هزاره هشتم ق.م -یعنی دوره نوسنگی بی سفال- که دشت دهلران و سوزیانا مسکونی می شوند، استقرار دیگري شناخته نشده و یا محوطه اي که نهشته هاي اواخر فراپارینه سنگی تا اوایل نوسنگی را داشته باشد، کشف نشده است. در واقع جنوب غرب ایران نیز یک وقفه دو هزار ساله بین دوره فراپارینه سنگی و نوسنگی دارد. غالبا محوطه هایی که به لحاظ گاهنگاري کربن 14 در فاصله بین این دو دوره باستان شناختی، قرار می گیرند را با عنوان "نوسنگی شدن"، "انتقالی نوسنگی" و یا "آغاز نوسنگی" نام گذاري می کنند. محوطه هایی که نه تحرك دائمی مردمان فراپارینه سنگی را داشته و نه یکجانشینی دائمی دوره نوسنگی را به صورت کامل تجربه کرده اند. ابزارهاي سنگی این محوطه ها نه به طور کامل در تقسیم بندي فرهنگی زارزي قابل توضیح است و نه در گروه صنایع معلفات - نوسنگی - قرار می گیرند. به طور کلی تفاوت هاي اینچنین ایجاب می کند که نوعی انتقال و تغییر را در این محوطه ها پژوهش کرد.
اخیرا - دارابی - 1390 این وقفه و تفاوت ها در زاگرس مزکري با تاکید بر -شواهد دیرین اقلیم شناسی دریاچه زریبار دوره دریاس جوان پی گیري شده و این دوره آب و هوایی را عامل جابه جایی جمعیت از مناطق مرتفع زاگرس به سوي مناطق پست ذکر کرده اند. براساس تحقیقات انجام شده دشت مهران در این دوره شرایط مناسب تري براي سکونت داشته است. بنابراین منطقی تر است در راستاي شناسایی محوطه هاي نوسنگی انتقالی دامنه هاي استپی یا مرزهاي زیستی بین دو منطقه پست و بلند مورد توجه قرار گیرد. به نظر می رسد براي مطالعه دوره هاي پیش از تاریخ باید از مرزبندي هاي سیاسی امروزي اجنتناب کرد، به این معنی که براي پی گیري فرایندها چارچوبمند و خط کش وار عمل نکنیم. بنابراین در اینجا دشت مهران و سیمره را در تقسیم بندي جنوب غرب ایران لحاظ کرده تا به درك درست تري از رویدادها و گاهنگاري دوره هاي گذار از فراپارینه سنگی به نوسنگی دست یابیم. براي مطالعه دوره نوسنگی این منطقه نیز، محوطه ها را در دو تقسیم بندي دشت دهلران و سوزیانا توضیح خواهیم داد.
از مشکلات اصلی منطقه جنوب غرب ایران می توان به دوره بندي هاي متفاوت و مختص باستان شناسان محوطه ها اشاره کرد. به گونه اي که هر محوطه تقسیم بندي هاي خاص خود را داشته که غالبا از نام فرهنگی دوره ها اخذ شده است. از ابهام هاي دیگر مطالعه پیش از تاریخ این منطقه عدم تطبیق برخی دوره ها با یکدیگر، فاز بندي هاي بی اساس و تغییر پی در پی در انتشارات مختلف است که پژوهشگر را با نقاط مبهم روبه رو می کند. براي مثال یافته هاي دوره فراپارینه سنگی که در دشت ایذه این منطقه کشف شده، به دوره فراپارینه سنگی و اوایل نوسنگی1 - نیکنامی و جایز - 1390 نسبت داده شده است. در صورتی که بین واژه فراپارینه سنگی و نوسنگی فرسنگ ها فاصله وجود دارد، ضمن اینکه مفهوم دوره اوایل نوسنگی نیز به صورت واضح توضیح داده نشده است.2 نکته دیگر در مورد دوره بندي و فاز بندي هایی است که در انتشارات مختلف تغییر می کند، تقسیم بندي و فاز بندي هاي علیزاده - - ALIZADEH 2003; 2008 و تاریخ گذاري هاي مورد استفاده وي نیز باعث سردر گمی دو چندان مخاطب می شود. در اینجا سعی خواهیم کرد، به اندازه درك خود و منابع در دسترس، فرایندهاي نوسنگی شدن و نوسنگی در جنوب غرب ایران را توضیح داده و تقسیم بندي و گاهنگاري آن ها را بر اساس اطلاعات موجود شرح دهیم.
جغرافیاي فرهنگی مورد مطالعه
دشت ایذه
دشت ایذه در شمال شرقی استان خوزستان و تقریبا در مرکز شهرستان ایذه واقع است. کوهستان هایی که دشت ایذه را در برگرفته اند، بخشی از زاگرس مرکزي محسوب می شوند. یک دریاچه فصلی به نام میانگران و یک تالاب به نام بندون بوم شناسی اکولوژي منطقه را تحت تاثیر قرار داده اند. تنها مشکل زیستی این منطقه خشکی تابستانی و کمبود چراگاه در زمستان است. آثار حضور انسان در دشت ایذه حداقل از دوره فراپارینه سنگی - حدود 10000 تا 14000 سال قبل - وجود داشته است. در این دوران فراپارینه سنگی نشانه هایی از الگوي بسیار پیچیده حرکت هاي فصلی در این دشت در جریان بوده است - جایز، . - 1387 هیئت رایت3در دهه 1970 بیشترین محوطه هاي پیش از تاریخی را در دشت ایذه ثبت کرده است، اکثر محوطه هاي کشف شده مربوط به دوره فراپارینه سنگی بوده اند. همچنین وي علاوه بر ایذه پژوهش هایی نیز در دشت گل4 - شمال غربی - ایذه و دشت ایوه - پارینه سنگی میانی -
انجام داده است. جعفر مهرکیان محوطه سد کارون 3 را در سال 1383 بررسی کرده و گزارش محوطه هاي عصر سنگ - فراپارینه سنگی - این منطقه که شامل 31 غار، اشکفت و محوطه باز در ارتفاع 749 تا 1521 متري از سطح دریا هستند، توسط عبدالرضا دشتی زاده تهیه شده است. سدکارون 2 نیز - سال - 1386به سرپرستی میراسکندري بررسی شده است - NIKNAMI & JAYEZ . - 2012 در سال 1386 مژگان جایز به بررسی دوباره دشت ایذه پرداخت و 54 محوطه را که برخی از آن ها در بررسی هاي رایت هم ثبت شده بودند، را مطالعه کرد - جایز، . - 1387
سیمره و دشت مهران
دشت مهران جنوب استان ایلام و از لحاظ زمین ریخت شناسی و فرهنگی بخشی از ریع جنوب غربی ایران بوده و به عنوان پل ارتباطی بین دشت بین النهرین و دشت هاي دهلران و شوشان محسوب می گردد. کوههاي پشمین جبال حمرین، اناران، کریدور طبیعی خوزستان و کشور عراق از چهارجهت جغرافیایی مهران را محدود می کند. فرانک هول اولین باستان شناسی بود، که به اهمیت این دشت پی برد و محمدخلیلیان، جبریئل نوکنده، حجت دارابی، اردشیر جوانمرد زاده و محسن زیدي از دیگر باستان شناسان هستند که در این منطقه بررسی و لایه نگاري کرده اند. محوطه هاي انتقالی نوسنگی و نوسنگی - چغاغلامان، چیاسبز شرقی، فسیل و... - که یک دهه اخیر در مهران کشف شده اند، گاهنگاري آن را به اوایل هزاره دهم عقب برده است - جوانمرد زاده و دیگران، - 1392
دشت دهلران
دهلران در جنوب شرقی استان ایلام و غرب استان خوزستان واقع است. کمربند کوهپایه اي غربی، و دشت هاي رسوبی نیمه صحرایی و نیمه استپی که از دجله تا زاگرس گسترده اند، این دشت را به یکی از حوزه هاي کلیدي زیست محیطی خاور نزدیک تبدیل کرده است - شهمیرزادي، . - 1382 فرانک هول، فلانري و جیمز نیلی اولین هیئتی - از دانشگاه رایس - بودند که در سال هاي 1961-1963 فعالیت خود را در این منطقه آغاز کردند. محوطه هاي علی کش و چغاسفید از قدیمی ترین استقرارهایی هستند که این هیئت ثبت کرده است . - HOLE ET AL. 1969; HOLE 1977 -
دشت سوزیانا - سوزیاناي شرقی -
دشت سوزیانا در استان خوزستان و در جنوب غرب ایران قرار دارد. این دشت توسط دو رودخانه شائور و دز به دو بخش شرقی - اطراف رودخانه دز - و غربی - حوزه شائور - تقسیم می شود - شهمیرزادي، . - 1382 رویدادهاي مربوط به فعالیت هاي باستان شناسان فرانسوي که حدود یک قرن - از 1850م - در خوزستان فعالیت داشته اند، هنوز هم از مباحث چالش برانگیز تاریخچه اي باستان شناسی و البته گاهی سیاسی ایران است. اما از افرادي که در محوطه هاي نوسنگی این منطقه کارکرده اند می توان به هلن کنتور و دلوگاز1، فرانک هول و عباس علیزادهاشاره کرد که محوطه هاي شناخته شده چغابتوت، بنه فضیلی، تولایی و چغامیش را حفاري کرده اند. رویدادهاي زمین شناسی، اقلیم شناسی و باستان شناسی در 14000-5600ق.م
از نظر زمین شناسی دوره کواترنري از حدود 2 میلیون سال قبل آغاز و تا امروز ادامه دارد. دوره کواترنري خود از دو عصر پلیستوسن و هولوسن تشکیل شده است. طی این دو عصر سه دوره آب و هوایی بولینگ آلئورد - 19000-13000 سال قبل - ، دریاس جوان 13000-11500 - سال قبل - -که بین دوره هاي زمین شناسی پلیستوسن و هولوسن قرار دارد- و هولوسن قدیم - 11500-7000 سال قبل - تعیین شده است - . - MUNRO,2003 دوره هاي باستان شناختی پارینه سنگی - قدیم، میانی، جدید و فراپارینه سنگی - در دوره پلیستوسن قرار داشته و عصر هولوسن نیز دوره نوسنگی و دوره هاي پس از آن را دربر می گیرد. در این بین دوره هاي وقفه و مبهمی وجود دارد که هنوز بر چرایی، چگونگی و حتی نام گذاري آن ها تئوري ها و البته اختلاف نظرهاي زیادي وجود دارد. یکی از این دوره ها فاصله بین دوره فراپارینه سنگی و نوسنگی است که با اصلاحاتی چون نوسنگی شدن، آغاز نوسنگی و یا انتقالی نوسنگی شناخته می شود. در بخش زیر به شرح این تقسیم بندي ها و وقایع و رویدادهاي فوق پرداخته می شود.
