بخشی از مقاله
چکیده :
در این مقاله سعی بر اینست که به بررسی آثار دست ساخته انسان عصر نوسنگی که نوعی معماری تلقی می گردد، پرداخته شود و روش ها و تکنیک های بکار رفته در این ساخت و سازها بررسی گردد. در عصر نوسنگی که از حدود 10/000ق.م آغاز و حدوداً تا 4000 ق.م در ایران ادامه داشت, انسان برای اولین بار ساخت وساز را تجربه کرد. او پناهگاههای طبیعی خود - غارها - را ترک نموده و به دشتها سرازیر شد و شروع به احداث سرپناه برای خود نمود، که برخی از این آثار را در نواحی مختلفی از ایران در مناطق جنوبغرب، جنوبشرق، جنوب، شمالغرب، غرب و مرکز ایران مشاهده می کنیم.
بطورکلی اولین دست سازههای معماری انسان عصر نوسنگی از رویهم قرار گرفتن چند تکه سنگ با ایجاد اجاق شروع شده است و اولین سرپناههای ساخته شده توسط او از مصالحی چون سنگ، چوب و مشتقات گل - چینه، خشت، آجر - است. خشت مورد استفاده از انواع مختلفی چون: خشتهای مشتهای، سیگاری و کوژسو میباشد. فضاهای معماری ایندوره نسبتاً کوچک هستند که دو علت میتوان برای آن در نظر گرفت، اول اینکه بدلیل عدم اطلاع از تکنیکهای سقف زنی، امکان زدن سقف برروی فضاهای بزرگ وجود نداشته است. دومین علت نیز به نوع تفکر بشر آن دوره برمیگردد که در واقع او تنها برای فرار از مشکلات طبیعی اقدام به احداث سرپناه نموده است.
اکثر مناطقی که دارای آثار معماری نوسنگی بودند دارای پلان راست گوشه یا چهارگوش هستند بجز چندین مورد استثناء همچنین در مورد تکنیک قفل و بست دیوارها، در اوایل این عصر اطلاعی وجود نداشته است ولی در هزارههای بعد این تکنیک متداول میگردد در نهایت در شکلگیری فضاهای مسکونی شرایط زیستی، بومی، اقتصاد معیشتی، عوامل اجتماعی و فرهنگی نقش عمده ای را ایفا مینماید.
مقدمه :
بخش اول – توصیفی از معماری
معماری در لغت به معنای بنایی است که یکی از کهنترین صنایع بشری است زیرا انسان از آغاز زندگی، برای نگهداشتن خود از سرما، گرما، خطر حمله حیوانات حشی نیاز به پناهگاه داشته است. رویهمرفته روشهای معماری و کاربرد مصالح ساختمانی همواره با چگونگی محیط و امکانات سازندگان بوده است. در مناطق پر درخت، خانههای اولیه، چوبی و در مناطقی که دچار کمبود چوب بودهاند، خانهها از قدیم، خشتی و سنگی بوده است.
ایران از سرزمینهایی است که در طی قرنها، شرایط آب و هواییش تغییر نموده است واین دگرگونیها در فراهم بودن یا نبودن و کاربرد مصالح اثر فراوان گذاشته است. در دورانهای باستانی مرزهایی از این سرزمین پوشیده از جنگلهای انبوه بوده است ولی این جنگلها بتدریج رو به خشکی گذاشتهاند و درصدههای بعدی این سرزمین دچار کمبود چوب گردیده است و بدین ترتیب، مصالح و سبکهای معماری در ایران دارای چندگونگی است که کمتر در فرهنگهای باستانی بچشم میخورد. بطورکلی هنر معماری از بارزترین جلوههای فرهنگ هر قوم و هر دوره تاریخی و نمایشگر فضای زیست آدمی است.
هنر معماری نسبت به سایر هنرها، تنها هنری است که بیش از همه با علوم و فنون بسیار متنوع درآمیخته و در بین هنرهای کاربردی میتوان آن را کاربردیترین هنر دانست. بنابراین میتوان اظهار داشت که معماری فعالیتی هنری،فنی و علمی برای آفرینش فضا جهت امکان تحقیق و سهولت انجام فعالیتهای انسانی است و هر فعالیت انسانی الگوی رفتای خاص خود را دارد و شکلهایی کم و بیش معین نیز برای تامین نیازهای فضایی هر رفتار وجود دارد.
در مجموع اگر بخواهیم یک تعریف کلی از معماری داشته باشیم باید بگوییم : معماری، هنر و فن خلق فضا برای انجام انواع فعالیتهای انسانی است و شکلگیری هر فضای معماری از عوامل گوناگون و متعددی تاثیر میپذیرد از جمله: اقلیم، جغرافیا، مواد و مصالح ، کاربردهای اصلی این فضا ,دانش و مهارت فنی، الگوی خاص رفتاری، شیوه معشیت و امکانات اقتصادی، شرایط خصوصیات اجتماعی و فرهنگ جامعه.
بخش دوم - عناصر معماری متداول در عصر نوسنگی
همانطور که میدانیم عصر نوسنگی در ایران از حدود 10/000ق.م شروع و حدوداً تا 4000 ق.م در برخی مناطق ادامه داشت و چنانکه پارامترهای مختلف زندگی در هر دورهای، تبعیت محض از شرایط آن دوره دارد. لذا معماری نیز در هر دورهای از شرایط زندگی همان دوره پیروی میکند و در عصر نوسنگی نیز شرایط خاص خود را داراست با تمام تعاریف و کاربریهای فضاهای مختلف معماری در آن. از اینرو واژگان متداول در معماری آن دوره مورد بررسی قرار میگیرد:
اجاق:
یعنی محلی برای نگهداری آتش که سادهترین آن گودالی است درون زمین که با قراردادن دیواری از سنگ در اطراف محل آتش، اولین نمونه اجاق در قدیمیترین لایه گنج دره در نیمه دوم هزاره هشتم ق.م مشاهده شده است، در شمال ایران نیز نمونههایی از آن را میتوان در غار کمربند نزدیک بهشهر مشاهده کرد. در خوزستان در جعفرآباد از هزاره هشتم ق.م میتوان اجاقهایی بشکل چهارگوش و زاویهدار و یا بصورت مدور، دید، که از کاهگل ساخته شدهاند و بصورت ثابت جاسازی شدهاند و در هزاره چهارم ق.م نیز در سیلک و باکون وتل نخودی نیز اجاقهایی یافت شده.
انبار:
به محل نگهداری غلات و مایحتاج دیگر زندگی گفته میشود.
اندود:
مقداری از گل را بصورت رقیقتر درآورده و از آن برای هموار کردن سطوح دیوار یا کف بنا یا پشتبام استفاده میکنند. از اندود گاهی علاوه بر پوشش بعنوان تزئین استفاده میکنند.
بخاری :
که برای گرم کردن در دیوار اتاق تعبیه میگردد و یا در گوشه اتاق میسازند و دودکش آن را در میان جرز قرار میدهند و چوب یا ذغال را در آن میسوزانند.
پاشنه در:
قسمتی از بن در که بر زمین یا به گوشه زیرین چهارچوب فرو رود.
پی :
آنچه در زیر ستونها، از زمین کنده شود و آن را با آهک، سنگ استوار کنند، بطور کلی یعنی پایه دیوار و بنا در زیر سطح زمین.
چپوله :
ایجاد سقف بکمک خشت و چانههای بزرگ گل. بطوریکه حاصل کار سقفی است منحنی و قوسی و نامنظم.
