بخشی از مقاله
چکیده
ایران دارای اقلیم خشک و نیمهخشک بوده و به دلیل ویژگیهای این اقلیم ها مقدار بارندگی سالانه کم بوده و همچنین دارای عدم یکنواختی در طول سال میباشد. ذخیره آب باران در فصول بارندگی و استفاده از آن در طول سال با استفاده از مخازن کوچک سنتی تحت عنوان آب انبار برای سالیان متمادی در اقلیمهای مختلف ایران مرسوم بوده است. با توسعه دانش بشری در راستای ایجاد سازههای عظیم و مخازن بزرگ بتدریج این سازه به فراموشی سپرده شد. ولی با مشهود شدن عوارض زیست محیطی در طرحهای بزرگ ذخیره وانتقال آب ، مناسب است در استفاده از سازههای کوچک تجدید نظر گردد. دراین پژوهش اقدام به معرفی آب انبار به عنوان یکی از انواع سامانههای سطوح آبگیر سنتی پرداخته شده است. آب انبارها بناهای ارزشمند به جای مانده از دانش سنتی آب هستند که میتوان از آنها در مواقع خشکسالی وبحران مانند سیل وزلزله استفاده کرد. دراین مقاله با روش مطالعات کتابخانهای به تشریح موضوع پرداخته شده است واژههای کلیدی: آب آشامیدنی، اقلیم، جمع آوری وذخیره آب باران، خشکسالی، دانش سنتی، منایع آب.
الف- مقدمه
در شرایطی کهتقریباً تمامی کشورهای دنیا با بحران خشکسالی مواجه هستند، کشور ما، ایران، نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. کشور ایران به دلیل شرایط خاص اقلیمی و آب و هوایی و با توجه به این که بخش عمدهای از آن در منطقه خشک و نیمهخشک واقع شده است، طی سالهای اخیر، با بروز خشکسالیهای مکرر و کمبود آب مواجه بوده، که این امر لزوم حفاظت از منابع آبی، کاهش اتلاف آب و دقت در مصرف بهینه را دو چندان نموده است. همچنین با توجه به رشد جمعیت و افزایش نیاز روز افزون به آب، لازم است با دید کارشناسیتر و دقیقتری به مسئله تأمین، انتقال و توزیع آب نگریسته و تلاش گردد، که حتی المقدور از هدررفت آب، این مایع حیاتی، جلوگیری به عمل آید. تاکنون با احداث سدهای مخزنی و انحرافی بر روی رودخانهها ویا شناسایی وبهرهبرداری از منابع آب زیر زمینی اقدام به تامین آب برای مصارف مختلف شده است که هزینه بهره برداری آنها زیاد ومدت زمانی که برای انجام عملیات ساخت آنها صرف میشود، طولانی است هم چنین این پروژهها خسارات زیست محیطی وانسانی دارد در واقع بر اثر ساخت سدهای بزرگ انسانهای زیادی مجبور به مهاجرت از خانه وکاشانه خود شدهاند در نتیجه برای مکانهایی که فاقدرودخانه میباشد یا تعداد رودخانهها کم است ویا محل مناسب برای احداث سد وجود ندارد یا بامحدودیت در مورد منابع آب زیر زمینی روبه رو است،
نمیتوان از این روشها استفاده نمود. از طرفی با توجه به اینکه بخش بزرگی از ایران در ناحیه آب و هوایی بیابانی و نیمه بیابانی قرار دارد، این روشها فاقد پایداری و کاربرد اقتصادی در این مناطق میباشد. در واقع به دلیل دارا بودن اقلیم خشک وکم آبی و رشد جمعیت فشار وارده بر منابع آب برای تامین آب مورد استفاده در بخش شرب - انسان وحیوان - وکشاورزی در این مناطق افزایش مییابد. درنتیجه شرایط ایجاب کرده است که برای جبران کمبود آب در این مناطق از روشهای سنتی و دانش بومی برای جمع آوری و استحصال آب به منظور تامین آب استفاده شود. به طور کلی ، تجربیات حاصل از دانش بومی در چهار چوب فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی وطبیعی هر ناحیه، در طی قرون متمادی به دست آمدهاند و از آنجا که این چهار چوب همواره در حال تغییر وتحول بوده است ،پویایی و انعطافپذیری چشمگیری در بطن دانش بومی نهفته است. از سوی دیگر محدودیتهای جغرافیایی ودسترسی نداشتن به منابع دوردست سبب شده است که دانش بومی ، مبتکر وصرفه جو نیز باشد. سازههای آبی -مهندسی ایران ،مانند سدها، بندها، یخچالها وآب انبارها سیستمهای بومی نگهداری آب هستند که بر پایه دانش بومی شکل گرفتهاند وبا گذشت سالیان متمادی به رشد وتکامل دست یافتهاند. این روش در مقابل فناوریهای نوین ممکن است کفایت لازم را نداشته باشد ، اما نمیتوان تردید داشت که روشهای به ارث رسیده از گذشتگان واجد سازگاری مناسبی با مقتضیات جوامع محلی وبومی هستند. در همین راستا در این پژوهش به معرفی آب انبار به عنوان سازهای جهت ذخیره آب باران وسیلاب با هدف توسعه وبهبود سازه های سنتی استحصال آب وکاهش خشکسالی و آسیب به محیط زیست پرداخته شده است.
آب انبار
آب انبارها یکی از انواع سیستمهای بومی سرمایشی انفعالی نگهداری آب هستند که به منظور ذخیرهی فصلی آب خنک آشامیدنی در زمستان و بخشی از بهار و استفاده از آن در ماه های گرم سال با تکیه بر دانش بومی استفاده میشدهاند. آبانبار در واقع، ، نوعی مخزن سرپوشیده و آب بندی شده است که پایینتر از سطح زمین یا در دل کوهها ساخته میشده است و تأمین آب خنک مورد نیاز شهرها، روستاها، دژها، مسیرهای کاروانرو و کاروانسراها و ذخیرهی آب آشامیدنی را در دوران کم آبی، خشکسالی و جلوگیری از آلودگی آن و مقاومت در برابر دشمن را بر عهده داشته است. بیش از چندین هزار سال است که این سازهی مهندسی در مناطق مختلف ایران زمین با ذخیرهسازی آب، امکان زیست و با خنکسازی آن، تداوم زندگی در ماه های گرم را به وجود آورده است معماران و سازندگان این سازه مهندسی، از اصول هیدرولوژی، هیدرولیک، مکانیک سیالات، استاتیک و مقاومت مصالح کاملا آگاه بودهاند و از این اصول، در طراحیهای خود به خوبی استفاده کردهاند - دهقانی، . - 1392
در ایران وبرخی کشورها ،آب انبار با واژههایی نظیر برکه، منبع، آبدان، آبگیر، تالاب وبرخ - در ایران - ، مصنع و مصنعه - در مصر - ، سردابه - در ترکمنستان - ، خزان - در فلسطین - و حوض - در هرات افغانستان - عنوان شده است - دهقانی، 1385؛ ورجاوند، - 1366 مخازن ذخیره آب در آغاز ،گودال -هایی بودند که خود به خود از آب باران وسیلابها پر میشدند. به تدریج بشر خود به انبار کردن آب در این گودالها پرداخت وسرانجام ، به ایجاد انبارهای آب در جاهای مورد نیاز خویش اقدام کرد. با پیشرفت تمدن ، روشهای ذخیره آب نیز تکامل یافت. در تمدنهای ایران، مصر وبین النهرین آب را درآب انبارهای سر پوشیده نفوذناپذیری ذخیره میکردند که از تبخیر شدن آب وآلودگی آن جلوگیری میکرد - ماکسیم سیرو، . - 1349 مرادی با نگاهی به آب انبار به منزله سطوح آبگیر بیان می داردکه:"آب انبارها و قنات ها در مناطق کویری ونیمه خشک ایران از زمانهای قدیم پدید آمده و ایرانیان جزو نخستین ابداعکنندگان سطوح آبگیر باران بودهاند. هم چنین بیان میکند :"روش های جمع آوری واستحصال آب در درون زمین آسانتر از احداث سد بر روی زمین است - مرادی،. - 1376 قبادیان درباره آب
