بخشی از مقاله
چکیده علم و دین دو شیوه بیان یک واقعیت است که هر دو موید یکدیگرند. هرچه علم،اسرار و قوانین طبیعت را بیشتر کشف کند، انسان به پیچیدگی ها و ظرافت نظام هستی بیشتر وقوف می یابد و بهتر می تواند به خداوند حکیم و علیم که خالق این پدیده ها است ایمان بیاورد و در همان مسیر گام بردارد. علامه محمد تقی جعفری - ره - در اثر استقلال فکری و ژرف نگری های روزآمد با کوله باری از نواندیشی و تازه نگری در این میدان ورود پیدا کرده است و حق مطلب را ادا نموده اند. در این مقاله تلاش شده است با روش تحلیلی به تبیین » تعامل مولفه های علم و دین « پرداخته و با بیان هماهنگی و سازگاری علم و دین و نقش دین را در حل بحران های معرفتی ، اخلاقی، روانی با استفاده از ترشحات قلم این استاد فرزانه مطرح نماید.
طرح مسئله:
علم و دین دو مولفه مرتبط با هم و مایه ی نجات انسان در کشاکش زندگی و چراغ راه او است . براساس آموزه های مکتب اسلام ، نقش دین در حل بحران های معرفتی ، اخلاقی و روانی انسان نقش کلیدی داشته و پشتوانه محکمی برای غلبه بر این بحران ها و اضطراب های روحی و روانی است . امروزه روانشناسی تجربی هم به اثبات رسانده است که دین و ایمان دینی در پیشگیری و درمان ناهنجاری های روحی و روانی بسیار مفید و موثر است و آن دردی است که بشر امروزی به ویژه غرب دچار آن است.
دین و بحران روانی: دین پشتوانه مستحکمی برای غلبه بر اضطراب های روانی است. بخش مهمی از عوامل روان پریشی ها و اضطراب ها، به استغنا از خدا و بی معنائی و بی هدفی زندگی برمی گردد. انسانی که هستی خود را از خدا و بازگشت خود را به او می داند و زندگی دنیا را محل آزمایش و ابتلاء می شمارد؛ آزمونگاهی که خدا برای او فراهم کرده است و بعد از آزمایش به سرای جاویدان می رود، دیگر زندگی را بی معنا نمی داند و برای همه ی حوادث، اعم از سختی ها و آسانی ها و مشکلات و بیماری ها و خوشی ها، توجیه مناسبی دارد. او هرگز برای آنچه از دست داده غمگین نمی شود و به آنچه دارد دلبستگی شدید ندارد. در برابر حوادث سخت، اندوهی به خود راه نمی دهد و ملامت ها و سرزنش ها بر اراده او اثر نمی گذارد . قرآن کریم زندگی تنگ و سخت را معلول روی گردانی از خدا می داند و می فرماید:
» ومن اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا » « و هر کس از یاد من دل بگرداند ، در حقیقت ، زندگی تنگ خواهد داشت - .«طه/ - 124 و همچنین می فرماید:
» الا بذکراالله تطمئن القلوب، آگاه باشید که با یاد است که دل ها آرام می گیرد - .«الرعد - 28 / روانشناسی تجربی نیز به اثبات رسانده است که دین و ایمان دینی در پیشگیری و درمان ناهنجاری های روانی ، بسیار موثر است. - سبحانی 1386ص 39و - 40 علامه جعفری از علم و دین در لباس منطق و استدلال دلنشین دفاع کرد و جامعیت دین مبین اسلام را به اثبات رساند و ثابت کرد که در مکتب اسلام هرگز میان علم و دین تضاد و تعاند وجود ندارد، چون این دو مکمل یکدیگرند و قرآن مجید آیات فراوانی را به علم حقیقی اختصاص داده و از ساحت علم و عالم دفاع کرده است . هیچ دین واقعی انسان را از شناخت جهان باز نداشته بلکه دین برانگیزنده و محرک اول سیر در زمین و آسمان و فضای این دو بوده است ونیز هیچ دانش و آئین واقعی ، انسان را از شناخت اصول حاکم بر طبیعت و نمادهای چیره بر آن منع نمی نماید.تصور منازعه دین و دانش فلسفه ، برخاسته از عدم شناخت مرزهای دانش و فلسفه و حقیقت دین است . اینکه بتوانیم چنین تصوری را از میان برداریم ضروری است نخست حیطه ی دانش و فلسفه را شناسایی کنیم - جعفری 1389 صص. - 30 -17
علم: گاه به معنای عام اراده می شود اعم از علوم عقلی ، نقلی ، تجربی، اخلاقی، عرفانی، هنری، ادبی و جز اینهاست. گاه به معنای خاص آن اراده می شود که همان علوم تجربی است و منظور از علم در این مقال هم علم تجربی و هم غیر تجربی است.
دین: مجموعه های معارف وحیانی است که مشتمل بر اعتقادات و احکام بوده و برای هدایت انسانها و تکامل روحی آنان از طریق خدا بر انبیاپیشین و پیامبر - ص - نازل شده ودر کتاب و سنت اظهار گردیده است.
معرفت دینی همان اطلاعات و دانش هائی است که مقیدین به دین خاص دارا بوده و با پژوهش علمای دینی در مجموعه علوم و معارف دینی تدوین گردیده اند.باید گفت علم و ایمان دینی دورکن از ارکان اساسی انسانیت انسان است . براساس آموزه های مکتب اسلام نقش دین در حل بحران های معرفتی، اخلاقی روانی انسان نقش کلیدی داشته وپشتوانه محکمی برای غلبه بر این بحرانها و اضطراب های روانی است، که انسان بریده از دین با آن دست به گریبان است . روانشناسی تجربی هم به اثبات رسانده است که دین و ایمان در پیشگیری و درمان ناهنجاریهای روحی و روانی بسیار مفید و موثر است . البته لازم است دین با فطرت انسانی هماهنگ باشد تا تشریع با تکوین مطابقت داشته باشد و به آنچه آفرینش انسان اقتضای آن را دارد پاسخ گوید: چنان که مفاد آیه ی فطرت »: فاقم وجهک للدین حنیفا فطره االله التی فطرالناس علیها لاتبدیل لخلق االله ذلک الدین القیم و لکن اکثرالناس لایعلمون « الروم 30، بیانگر هماهنگی آن است. دانشمندان و دین پژوهان ، وجود دین و خداپرستی را برای همه ی انسانها و جوامع انسانی ضروری دانسته و دینداری را نیاز حیاتی بشر اعلام می دارند.
ملاک امتیاز انسان
بینش وسیع انسان درباره ی جهان، محصول کوشش جمعی بشر است که طی قرون و اعصار روی هم انباشته شده و تکامل یافته است، این بینش که تحت ضوابط و قواعد و منطق خاص در آمده نام»علم« یافته است، علم به معنای اعم، یعنی مجموع تفکرات بشری درباره - ی جهان که شامل فلسفه هم می شود، محصول کوشش جمعی بشر است که نظم خاصی یافته است . گرایش های والا و معنوی و فوق حیوانی انسان آنگاه که پایه و زیر بنای اعتقادی و فکری پیداکند نام »ایمان« به خود می گیرد. در رابطه علم و ایمان از دو ناحیه می توان سخن گفت : یکی اینکه آیا تفسیر و برداشتی که ایمان زا و آرمان خیز باشد و در عین حال مورد تائید منطق باشد وجود دارد یا تمام تفکراتی که علم و فلسفه به ما می دهد همه ضد ایمان ها و دلبستگی ها و امیدها و خوش بینی ها است .ناحیه دیگر، ناحیه ی تاثیرات علم از یک طرف و ایمان از طرف دیگر بر روی انسان است. آیا علم به چیزی می خواهد و ایمان به چیز دیگری ضد آن ؟ علم، ما را به گونه ای می خواهد بسازد و ایمان به گونه ای مخالف آن ؟
علم ما را به سوئی می برد و ایمان به سوئی دیگر ؟ یا علم و ایمان متمم و مکمل یکدیگرند ، علم نیمی از ما را می سازد و ایمان نیمی دیگر را هماهنگ با آن ؟ پس ببینیم علم به ما چه می دهد و ایمان چه؟ علم به ما روشنی و توانائی می بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی . علم ابزار می سازد و ایمان مقصد، علم سرعت می دهد و ایمان جهت، علم توانستن است و ایمان خوب خواستن، علم می نمایاند که چه هست و ایمان الهام می بخشد که چه باید کرد؟ علم انقلاب برون است و ایمان انقلاب درون. علم جهان را جهان آدمی می کند و ایمان روان را روان آدمیت می سازد، علم وجود انسان را به صورت افقی گسترش می دهد و ایمان به شکل عمودی بالا می برد علم طبیعت ساز است و ایمان انسان ساز . هم علم به انسان نیرو می دهد، هم ایمان و اما علم نیروی منفصل می دهد و ایمان نیروی متصل ، علم زیبائی عقل است و ایمان زیبائی روح، علم زیبائی اندیشه است و ایمان زیبائی احساس. هم علم به انسان امنیت می بخشد و هم ایمان، علم امنیت برونی می دهد و ایمان امنیت درونی، علم در مقابل هجوم بیماری ها،سیل ها... ایمنی می دهد و ایمان در مقابل اضطراب ها تنهائیها. علم جهان را با انسان سازگار می کند و ایمان انسان را با خودش. - مطهری صص - 21-12 مهم این سوال است که آیا منظور از علم، تجربی است یا غیر تجربی؟ باید گفت هر دو منظور نظر است و اسلام در کنار علوم عقلی غیر عقلی را نیزدر صورت درست بودن مورد تائید و تصریح قرار داده و موید و مروج آن می داند.
دیدگاه اسلام درباره ی علوم تجربی
خداوند در قرآن بر تعقل و تفکر تاکید بسیاری نموده است آن گونه که حتی در آیه ای مطرح می کنداز آنچه بدان علم ندارید تبعیت نکنید. ولا تقف ما لیس لک به علم ...الاسراء.36 همچنین به انسان ها سفارش می کند که به خلقت حیوانات و آسمانها و زمین و جز اینهابنگرید تا به عظمت و حکمت خداوند پی برید »قل سیروا فی الارض فانظر کیف بدءالخلق ثم االله ینشیء النشاه الاخره ان االله علی کل شیء قدیر العنکبوت/20 النحل «69 .از دیدگاه قرآن بدترین جانداران نزد خدا کسانی هستند که کر و لال اند و به هیچ رو تعقل نمی کنند. قرآن همچنین دوزخیان را افرادی معرفی می کند که به دستور عقل رفتار نکرده اند . امام کاظم - ع - در روایتی می فرماید: خداوند بر مردم دو حجت داد: حجت آشکار و ظاهری و حجت باطنی . رسولان و انبیا و امامان ، حجت آشکار و عقول مردم نیز حجت باطنی است - اصول کافی ج1ص. - 16 بنابراین از دیدگاه اسلام عقل و تفکر حجیتی خاص دارد و همسان با سخنان الهی است و هیچگاه این دو، سر ناسازگاری با هم ندارند . مطالبی که بیان شد در باب حجیت عقل است و یکی از حوزه های فعالیت عقل ، علوم تجربی است که با روش مشاهده و آزمایش به کشف اسرار و قوانین طبیعت می پردازد. بنابراین اگر عقل و یا علم به نتیجه ای قطعی و یقینی رسید از دیدگاه اسلام قابل اعتنا و
