بخشی از مقاله
چکیده
وقوع حوادثی مانند فقر، اختلاف میان مذاهب اسلامی، پیدایش افراطیگری در منطقه در واگرایی میان کشورهای مسلمان مؤثر بوده است. استبداد داخلی، اختلافات سیاسی، ملیگرایی افراطی، بی ثباتی سیاسی، رقابت های منطقه ای، استعمار و صهیونیسم نیز عواملی هستند که واگرایی را تشدید کرده است. در میان این عوامل واگرا، جهان اسلام نیازمند راهبردی هدفمند جهت رفع منازعات و حل این بحرانها است. شناخت سیاستها و راهکارهایی تحقق همگرایی و حل منازعات، گام مهمی در راستای ایجاد و تقویت وحدت مسلمانان در شرایط حساس کنونی است. در این میان بررسی اندیشه سیاسی امام خمینی - ره - به عنوان رهبری مؤثر در جهان اسلام که در واقع تغییر گفتمانی را در بین مسلمانان در مرحله عمل به وجود آورد از اهمیت خاصی برخوردار است.
سئوال اصلی مقاله این است که راهبرد امام خمینی - ره - در همگرایی و حل منازعات جهان اسلام چیست؟ امام به عنوان پرچمدار وحدت جهان اسلام، تلاش کرد با بیان راهکارهای عملی و نظری جهان اسلام را به سمت وحدت و همگرایی سوق دهد. در این مقاله به بررسی چهار رویکرد عمده در اندیشه امام - ره - شامل؛ راهبرد"برادری و اخوت"، "گفتگو و وحدت میان مسلمانان"، "بیداری اسلامی" و "تشکیل امت اسلامی" برای حل بحران جهان اسلام در چارچوب نظریه "همگرایی" می پردازیم. روش مقاله به صورت توصیفی تحلیلی است. و گردآوری اسناد به صورت کتابخانه ای و اسنادی می باشد.
واژگان کلیدی: امام خمینی - ره - ، همگرایی، اخوت و برادری، وحدت، بیداری اسلامی، امت اسلامی.
.1مقدمه
جهان اسلام، امروزه با بحران های ناشی از ساختار دورنی و ساختار بین المللی روبه رو است. این بحرانها از یکسو ارتباط مستقیم با ساختار داخلی و عقب ماندگی طی خاموشی علمی مسلمانان دارد و از سوی دیگر مرتبط با نفوذ استعماری غرب است. در حالیکه در شرایط کنونی کشورهای اسلامی به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود دارای اهمیت راهبردی هستند و با شکل گیری بیداری اسلامی، خواهان پیشرفت، وحدت، عدالت، صلح و امنیت هستند. از طرفی در عصری که کشورها به سمت جهانی شدن پیش میروند اغلب کشورها تمایل به همگرایی در سطح منطقه ای دارند و با توجه به توانایی ، منابع و قدرت کشورهای جهان اسلام ضرورت همگرایی جهان اسلام اهمیتی بیشتری مییابد، در واقع با شدت یافتن فرآیند جهانی شدن و پیچیدگی فزآینده سیستمی روابط بین الملل، نظم منطقه ای به عنوان بخشی از نظم سیستم جهانی تحت تاثیر قرار می گیرد - قاسمی، - 130 :1391
البته باید به این امر نیز توجه کرد که با وجود ضرورت همگرایی میان کشورهای جهان اسلام، شاهد افزایش بحران های از سوی نظام بین الملل هستیم. از دیدگاه امام - ره - بحران اصلی جهان اسلام، فاصله گرفتن دولتها و ملتهای اسلامی از آموزه های حیات بخش اسلام و قرار گرفتن مسلمانان تحت سلطه قدرت های غربی و شرقی و نیز اعمال خودکامگی از سوی رژیم های مستبد و وابسته است. ایشان همچنین عامل دیگر بحران جهان اسلام را خودخواهی و ترک قیام برای خدا معرفی میکنند - امام خمینی،:1379 ج. - 22 :1 در واقع ترک قیام برای خدا باعث شده، این وضعیت بحرانی جوامع اسلامی را تبدیل به رژیم های وابسته یا دست نشانده به بیگانگان کرده و از طرف دیگر ملتها، احزاب و نهادهای مردمی کشورهای مسلمان را تحت تأثیر قرار داده است و باعثشده، عنصر خمود و جمودگی بر جوامع جهان اسلام حکمفرما شود و این عامل جوامع را دچار سستی، ضعف، فقدان تحرک و بی هویتی کرده است - جمشیدی، - 15 :1385
در واقع راهبرد امام - ره - برای حل بحران، جهان اسلام تحول درونی ملت ها و دولتهای این جوامع و بازگشت به اسلام میدانند و معتقدند ؛ همه چیزمان باید متحول شود. چرا که در زیر سایه اسلام و پرچم اسلام میتوانیم به آزادی، استقلال فکری، فرهنگی و اقتصادی دست پیدا کنیم - امام خمینی،:1379 ج - 186 :11 باید در نظر داشت که کشورهای جهان اسلام با مجموعه گسترده ای از امکانات بالفعل و بالقوه جهت دست یابی به سطوح بالایی از توانایی ها در عرصه بین الملل روبه رو هستند که لازمه این شرط در ابتدا خودآگاهی ملت مسلمان و قبول این امر که زیر یک پرچم باشند، بنابراین همگرایی جهان اسلام و توجه به این امر و همچنین راهبردهای رسیدن به آن اهمیتی خاص دارد. لذا در این پژوهش تلاش شده است با بیان چارچوبی از نظریه "همگرایی"1 راهبردهای حل بحران جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی - ره - مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
2. چارچوب نظری همگرایی
همگرایی فرایندی است که طی آن دولتها یا واحدهای سیاسی برای دستیابی به اهداف مشترک خود، به طور داوطلبانه و آگاهانه بخشی از حاکمیت و اقتدار عالی خود را به یک مرکز فراملی واگذار میکنند - کاظمی، - 3 :1370 در واقع همگرایی الگویی مطلوب در روابط بین الملل به منظور دست یابی کشورها به منافع و اهداف مشترک است، که در سایه این عناصر مشترکاولاً هزینه ها بر روی کشورهای ملی کاسته می شود و دوم اینکه با شکل گیری این هویت جدید به نوعی قدرت آنها رو به فزونی خواهد رفت، لذا همگرایی ایجاد وحدت برای اهداف بالاتر است.برای تبیین همگرایی نظریه های مختلفی بیان شده است یکی از این نظریه ها، نظریه کانتوری1و اشپیگل 2است.
آنان در مدل وضعیتی خود معتقد هستند نظام بین الملل از چند نظام تابع منطقه ای تشکیل شده است. از دیدگاه این نظریه پردازان هریک از این نظام های تابعه متشکل از»یک، دو یا چند کشور تعامل گر با یکدیگر است، که پیوندهای مشترک قومی، زبانی، فرهنگی،اجتماعی و تاریخی با یکدیگر دارند و گاه احساس همانندی و هویت آنها با اقدامات و طرز تلقی کشورهایی که خارج از این نظام تابع هستند تشدید می شود« - سیف زاده، - 303 :1393 شکل گیری فرایند هم گرایی نیازمند عوامل خاصی است که برخی از آنها عبارتند از؛ ویژگی های مشترک فرهنگی، تاریخی؛ وحدت طبیعی و جغرافیایی و برخورداری از واحدهای متمایز و یکپارچه؛ تهدید مشترک اعم از تهدید امنیتی، اقتصادی ، سیاسی، فرهنگی؛ علائق منافع و نقش مشترک؛ نیازها و وابستگی های متقابل در زمینه های مختلف؛ قدرت مسلط و نیروهای سیاسی و ژئوپلتیک برتر روابط عاطفی و سیاسی رهبران کشورها و وابستگی های تمدنی.. - حافظ نیا، - 141 :1391
با توجه به نظریه همگرایی و شاخص های شکل گیری آن؛ در کشورهای جهان اسلام با وجود نقاط مشترک فراوان، نظریه منسجمی که بتواند هم چارچوبی نظری برای وحدت جهان اسلام باشد و هم از توان اجرایی لازم برخوردار باشد کمتر وجود داشته است. - هاشمی، - 45: 1382 و در واقع این برای جهان اسلام نوعی ضعف محسوب می شود که با وجود هویت مشترک و نقش دین که مهترین رکن همگرایی از نظر معنوی است و همچنین نزدیکی مرزهای جغرافیایی که از آن می توان مهترین دلیل همگرایی از نظر مادی به حساب آورد. متاسفانه این همگرایی در جهان اسلام - به خصوص خاورمیانه - نه تنها وجود ندارد، بلکه بیشترین آمار درگیری ها طی سال های گذشته در این منطقه روی داده است؛ از جنگ در افغانستان گرفته تا درگیری ها درکشمیر، پاکستان، یمن، سوریه، عراق، لبنان، فلسیطن و ... که همگی به نوعی قابلیت همگرایی را با توجه به بُعد معنوی - هویت مشترک و دین - وبُعد مادی - نزدیکی مرزهای جغرافیایی - این پتانسیل را دارا می باشند که همگرایی داشته باشند.
در این میان امام خمینی - ره - هم به عنوان ایدئولوگ انقلاب و نظریه پرداز و هم به عنوان رهبر حکومت اسلامی توانست بسیاری از نظریه های اسلامی خود را در عمل به اجرا بگذارد. ایشان بزرگترین نقطه ضعف کشورهای اسلامی را پراکندگی و تفرقه آنان از یکسو و سوء استفاده استعمارگران از سوی دیگر می دانستند و یکی از عوامل اضمحلال تمدن اسلامی را نیز در همین نکته جستجو میکردند. از این منظر میتوان آراء وحدت گرایی امام - ره - را به عنوان همگرایی جهان اسلام تبیین نمود. در همگرایی مورد نظر امام - ره - تأکید بر امت اسلامی است. از دیدگاه امام - ره - رسیدن به وضعیت مطلوب، جزء در پرتو زدودن ریشه
