بخشی از مقاله
چکیده
در نظام مدیریت بحران کشور امور مختلف و سیاستهای کلی مورد تأکید قرار گرفته است. در شرایط و وضعیت بحرانی مؤلفهها و عناصر شهری آسیب پذیر مختلفی وجود دارند که در بحران مؤثر هستند. عوامل و مؤلفههای آسیب پذیر در مدیریت بحران مسئله ساز هستند و لازم است که مورد بررسی، تبیین و تحلیل قرار گیرند تا در مدیریت بحران توجه کافی به آنها مبذول شود. این مقاله که از نوع کاربردی میباشد و با روش آمیخته انجام شده است، در پی آن است کهاولاً عناصر و مؤلفههایشهریِ آسیب پذیری که در بحران مؤثر هستند را شناسایی و تبیین نماید وثانیاً با توجه به مؤلفهها و عناصر مذکور و همچنین بر مبنای ادبیات علمی موضوع مورد مطالعه، مراحل و اقدامات کلان کاربردی را برای مدیریت مطلوب بحران ارائه نماید.
پس از تبیین مؤلفهها و عناصر شهری آسیب پذیر در بحران براساس ادبیات علمی موجود، با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی میزان ارجحیت و اولویت آنها تعیین گردید. تا در فرایند مدیریت بحران براساس اهمیت و ارجحیت مؤلفهها و عناصر شهری آسیب پذیر، اقدامات مربوطه در دستور کار مدیریت بحران قرار گیرد. مدیریت بحران به صورت پیوسته همواره در جریان است و به طور کلی در سه مرحله قبل، حین و بعد از بحران باید انجام شود. قبل از بحران باید زمینهها و عوامل ایجاد بحران یا تشدید آن، برای به حداقل رساندن تلفات و خسارتهای جانی و مالی، حذف شوند. در حین بحران لازم است سازوکار آمادگی و واکنش جهت مقابله، امداد و نجات مهیا شود و بعد از بحران باید ساماندهی و بازسازی جهت بازگرداندن حداقل امکانات و استانداردهای زیستی در اسرع وقت و آینده نگاری بلند مدت برای ایجاد شرایط مطلوب آتی در دستور کار مدیریت بحران قرار گیرد.
کلیدواژه: مؤلفهها و عناصر شهری، آسیب پذیری، مدیریت بحران
-1 مقدمه
با توجه به وضعیت و مسائل مختلف موجود در نظام مدیریت بحران کشور لازم است اقدامات تخصصی در حوزه مدیریت بحران انجام شود. میتوان گفت که مهمترین بخش از اقدامات مدیریت بحران به پیشگیری از وقوع بحرانها و پیشبینی آنها به منظور کاهش سطح آسیب پذیری مربوط میشود. در سیاستهای کلی نظام مدیریت بحران کشور امور مختلفی مورد تأکید قرار گرفته است که مبتنی بر پیشبینی سازوکارهای لازم برای تهیه طرحهای مشترک - ایجاد انسجام عملکردی میان دستگاههای مختلف - ایمنسازی و ایجاد هماهنگی در سایر طرحها، برنامهها و مدیریت نهادهای مسئول است - حسینی و شهانقی، . - 59 :1394
در مدیریت بحران اقدامات ویژهای براساس سلسله مراحل و مراتب مدیریت دنبال میشود. بحران از طرفی انواع مختلفی را شامل میشود و از طرف دیگر عوامل و مؤلفههای متنوعی در ایجاد بحران یا تشدید آن دخالت دارند. هدف اصلی پژوهش حاضر این است که عناصر و مؤلفههای شهری آسیب پذیر در بحرانهای مختلف را شناسایی نماید و با استنباط از ادبیات علمی موجود و همچنین با در نظر داشتن عناصر و مؤلفههای یادشده مراحل و اقدامات کلان کاربردی را برای مدیریت بهتر بحران ارائه نماید.
-2 بیان مسئله
گستردگی کشور ایران در طول و عرض جغرافیایی زیاد باعث شده است که شرایط مختلف محیطی بر کشور و سکونتگاههای گوناگون حاکم شود. در چند دهه اخیر با افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی، موضوع مدیریت بحران برای جلوگیری از وقوع حوادث مترقبه و کاهش تلفات و خسارتهای حوادث غیرمترقبه بیش از پیش توجه مسئولین را به خود جلب نموده است. مدیریت بحران فقط به زمان حین بحران مربوط نمیشود بلکه امور و اقدامات مختلف قبل و بعد از بحران را نیز در بر میگیرد.
از طرفی با توجه به وضعیت و شرایطی که بر اکثر شهرها و روستاهای کشور مترتب است درجه آسیب پذیری شهرها در برابر بحران زیاد است و از طرف دیگر عوامل، مؤلفهها و عناصر شهری مختلفی در بحران مؤثر هستند که در برخی از موارد مدیریت بحران را با چالش روبهرو مینمایند و نیاز به شناسایی و تبیین دارند. بر این اساس، پژوهش پیشرو در پی دست یافتن به سؤالات زیر میباشد:
-1 مؤلفهها و عناصر شهری آسیب پذیر در بحران شامل چه مواردی هستند؟
-2 میزان ارجحیت و اولویت مؤلفهها و عناصر شهری آسیب پذیر در مدیریت بحران چگونه میباشد؟ -3 مراحل و اقدامات اساسی در مدیریت بحران با استنباط از ادبیات علمی موجود چیست؟
-3 روش پژوهش
پژوهش پیشرو از نوع کاربردی میباشد و با روش آمیخته انجام شده است. براساس ادبیات علمی موجود مؤلفهها و عناصر شهری آسیب پذیر در شرایط بحرانی تبیین گردید. در مدیریت بحران مراحل و فرایند ویژهای طی میشود که در این فرایند توجه به اهمیت و اولویت رسیدگی به مؤلفهها و عناصر آسیب پذیر حائز اهمیت میباشد. در این راستا با کاربست تکنیک تحلیل سلسله مراتبی در محیط نرم افزار Expert Choice میزان ارجحیت و اهمیت مؤلفهها و عناصر مذکور مشخص شد و در نهایت با استنباط از مبانی نظری موجود مراحل مدیریت بحران و اقدامات کلی و اساسی برای هر مرحله ارائه شده است.
-4 ادبیات علمی پژوهش
-1-4 عناصر و مؤلفههای آسیب پذیر در شرایط بحرانی
هر حادثهای که اتفاق میافتد با توجه به شرایطی که موجود است اثرات ویژهای را به دنبال دارد. منظور این است که بستر و زمینهای که حادثه در آن رخ میدهد در میزان و نوع تلفات مؤثر میباشد. پیشگیری نکردن، آمادگی نداشتن و عدم مدیریت بحران مطلوب در بسیار از موارد حادثه را به فاجعه تبدیل میکند. بر این اساس در مدیریت شهری، مدیریت بحران و طرحهای توسعه شهری لازم است که عناصر و اجزاء مهم شهری مورد آسیب شناسی قرار گیرند. شناسایی نقاط آسیب پذیر این عناصر و مؤلفههای مختلف در مدیریت بحران نقش پر رنگی دارد - امینی ورکی و همکاران، . - 6 : 1393 آسیب شناسی مؤلفههای مختلف مانند کاربری زمین، تأسیسات و تجهیزات، شبکه ارتباطی، تراکم جمعیتی، ساختمانی و ویژگیهای مختلف بافتهای شهری در فرایند مدیریت بحران و همچنین توجه به مسائل اجتماعی و اقتصادی مردم لازم است در دستور کار مدیریت شهری قرار گیرد - حبیبی و همکاران: 1389، آشتیانی، 1380، احمدی، . - 1376
در مدیریت بحران کنترل عوامل کلیدی و مؤثر به میزان زیادی اثرات نامطلوب حوادث مختلف را کاهش میدهد. این کنترل را میتوان با برنامهریزی مناسب در قبل، حین و بعد از بحران روی عواملی مانند کاربری زمین، تأسیسات و تجهیزات، مسائل اقتصادی، اجتماعی و شبکههای ارتباطیاِعمال نمود . - Gharakhlou, 2007 - بنابراین میتوان گفت که برای مدیریت بحران به صورت مناسب باید قبل از وقوع بحرانهای مختلف آسیب پذیری مؤلفهها و عوامل کلیدی انجام شود تا تلفات و خسارتهای جانی و مالی بحران حداقل باشد این مؤلفهها و عوامل به قرار زیر میباشند:
آسیب پذیری ناشی از:
· کاربری زمین.
· شبکه ارتباطی.
· قدمت ابنیه.
· سطح اشغال.
· ارتفاع بنا.
· بافت شهر.
·مساحت قطعات تفکیکی.
· تراکم بالای جمعیتی.
· وضعیت تأسیسات و تجهیزات شهری.
· مسائل اجتماعی.
· مسائل اقتصادی.
-1-1-4 آسیب پذیری ناشی از کاربری زمین
یکی از تدابیر لازم برای کاهش خسارات ناشی از زلزله در شهرها، برنامهریزی و مکان یابی بهینه کاربریهاست. چنانچه کاربریهای شهری با دقت جایابی شوند، در بسیاری از هزینههای ایجاد شده برای شهر، چه از نظر سلامتی و چه از نظر زمان و انرژی صرفه جویی میگردد. در مناطق زلزله خیز انتخاب و نیز استقرار کاربریهای مختلف باید به گونهای صورت پذیرد که حداقل آسیب را به
