مقاله تبیین فرهنگ جهادی بر اساس قرآن و عترت

بخشی از مقاله

چکیده
یکی از ویژگی های انقلاب اسلامی برخورداری از فرهنگ جهادی است. این فرهنگ مجموعهای از مایه های فکری و ارزشی است که در رفتار اختیاری و اجتماعی انسان اثر میگذارد و دارای جهت گیری های اعتقادی هست که در واقع این فرهنگ را با فرهنگ اسلامی پیوند میزند و با توجه به وضعیت کنونی جامعه فرهنگ جهادی و به کارگیری آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است هدف مقاله حاضر معرفی اجمالی این فرهنگ از منظر قرآن کریم و عترت است که در ابتدا به پیدایش و شکل گیری فرهنگ جهادی و سپس به جهتگیریهای این فرهنگ و تبیین شاخصههای آن از منظر قرآن و در ادامه نیز به مبحث فرهنگ جهادی در زندگی امامان و در قسمت آخر به دست آوردهای این فرهنگ اشاراتی شده است. در کل میتوان گفت که فرهنگ جهادی بهترین راه مقابله با تهاجم فرهنگی است و پیشرفت در عرصههای مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و علمی در گرو اجرای آن است و زندگی امامان بزگوار و آیات قرآن کریم بهترین چراغ راه و الگو برای پیاده کردن فرهنگ جهادی است.

-1مقدمه

جوامع انسانی همانند خود انسانها نیاز به روح دارد تا بتوانند زنده بمانند روح جامعه نیز فرهنگ است. در واقع واژه فرهنگ از مردم شناسی اجتماعی اخذ شده است. فرهنگ مجموعه پیچیدهای است که شامل معارف معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، سنن و بالاخره تمام عادات و رفتار و ضوابطی است که فرد به عنوان عضو جامعه خود فرا میگیرد. و در برابر آن، جامعه وظایف و تعهداتی را بر عهده دارد روبرت بندکت؛ فرهنگ را یک الگوی اندیشیدن و عمل کردن میداند که در همه کوششهای مردمی دیده میشود و آنان را از دیگر مردمان باز میشناساند. - زارعپور نصیرآبادی، - 1391فرهنگ مبنای کارکردهایی چون تامین نیازهای اولیه و ثانویه انسانی، ایجاد ارتباط جمعی، ایجاد احساس تعلق جمعی و تکوین هویت اجتماعی و ایجاد و حفظ همبستگی اجتماعی و نظایر آن میباشد که اهمیت و جایگاه بلندی نزد متفکران اجتماعی خصوصا جامعه شناسان دارد - محبوبی منش، - 1380 باتوجه به اهمیتی که فرهنگ پیدا کرده است امروزه دامنه آن وسیعتر شده و اصطلاحات جدیدی به عرصه فرهنگ ورود پیدا کرده که از جمله آن - جهاد - است.

جهاد از ریشه - ج ه د - است راغب میگویدجَهد:» و جُهد یعنی طاقت، نیرو و مشقت و سختی گفته شده،جَهد با فتحهی حرف ج یعنی مشقت و سختی و با ضمه حرف ج یعنی کوشش گسترده و وسیع به اندازه طاقت.« - راغب،1404ق: - 101واژه جَهد به معنی طلب کردن است به نحوه که به اتصال مطلوب منجر شود از این رو میتوان گفت که مفاهیم طاقت و مشقت، طلب و مطلوب و صبر برای رسیدن به مطلوب در واژه - جهاد - مندرج است جهاد بر اساس آیات قرآن مفهومی عام و گسترده دارد که به عرصههای مختلف حیات بشری تعمیم داده شده است و به گونه ای فرهنگ جهادی را مطرح ساخته است. مفهوم فرهنگ جهادی مجموعهای از مایههای فکری و ارزشی است که در رفتار اختیاری و اجتماعی انسان اثر میگذارد و دارای عناصر متعددی از شناختها، باورها، ارزشها، گرایشها، رفتارها و کردارها میباشد. - ایروانی، - 1377 بر این مبنا، بدون تردید فرهنگ جهادی همان فرهنگ دین و مکتب اسلام است؛ همان فرهنگ خدا باوران است؛ همان فرهنگ ولایت و امامت و خلاصه فرهنگ محمد و علی و فرزندان پاکشان - ع - است و باید توجه داشت که در تحلیلها و بررسیها هرگز نباید فرهنگ جهادی را از فرهنگ اسلام ناب محمدی جدا نمود. فرهنگ جهادی یک نهاد است که با مدیریت متعهد با هویتمشخّص و هدف معین در خدمت تلاش فردی مشارکت کنندگانش اداره میشود. و یکی از ویژگیهای برجسته نهادهای انقلاب اسلامی، برخورداری از همین فرهنگ است. - علی فرهی و همکاران، - 1395 باتوجه به این مسئله تبیین در جهت ترویج این فرهنگ از اهمیت زیادی برخوردار است در این مقاله نیز سعی شده به پیدایش و شکلگیری، تبیین شاخصهها و ویژگیهای این فرهنگ در قرآن و نیز اشاراتی به بکارگیری فرهنگ جهادی در زندگی اهل بیت شود.

-2پیدایش و شکلگیری فرهنگ جهادی

آغاز حرکت در »فرهنگ جهادی«، کار خداست. سخن او آسایش را از برگزیدگان آفرینش و پیامران خود گرفت و آنان را به قیام واداشت. در این سیر، روح خاتمالانبیاء محمّد صلی االله علیه و آله نیز در زیر بارش وحی دگرگون شد. نیمی از شب یا بیش تر را بپا می خاست و با قلب هستی به گفتگو می نشست.َ إِلاﱠ قَلِیلاًیَآأَیﱡ*نِصْفَهُ وآ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْهِعَلَیْالْقُرْءَانَوَرَتِّلِ تَرْتِیلاً «؛ ای جامه به تن پیچیده، شب را بپای خیز، مگر اندکی، نیمی از آن یا اندکی از آن بکاه یا کمی بیفزای و قرآن را با دقت و تأمل تلاوت کن. در واقع زمزمه های فرهنگ جهادی از همان زمان که پیامبر شروع به ترویج اسلام کرد به گوش می رسید. میتوان گفت که اولین مجری این فرهنگ خود پیامبر بودند. این فرهنگ از پیچ و خمهای تاریخ عبور کرده است و در جمهوری اسلامی فرهنگ و ارزشهای جهادی برخاسته از اندیشه و باورهای مذهبی و ایمانی افراد انقلابی و با الهام از سیره و اندیشه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بوده است. چرا که عمده ارزشهای جهادی به عبارتی ارزشهای دینی نیز شناخته میشدند مثل؛ اخلاص، ایثار، تعاون و تلاش، تعهد، سادگی، پرهیز از اسراف، مشورت، مشارکت و ... یا پارهای از این ویژگیها برخاسته از شرایط خاص انقلاب و روحیات انقلابی میباشد از جمله؛ سخت کوشی، حضور در مناطق محروم، جسارت، خطرپذیری و خطشکنی. بنابراین میتوان گفت : رشد فرهنگ جهادی به صورت طبیعی و خودجوش و با تاثیر جمعی و متقابل پس از انقلاب اسلامی بوده است و البته توجه، تاکید و  ترغیب امام خمینی معمار بزرگ انقلاب اسلامی که به همان سان که پیامبر خدا در مقابل مشرکان جهاد فرهنگی و فرهنگ جهادی را روش خود قرار داد، امام راحل نیز با دستمایه قراردادن کتاب خدا یعنی قرآن کریم در این جهاد، فرهنگ جهادی را به پیروان خود آموخت. تا آن جا که فرصت داشت و واقعیتها و مشکلات

و    محدودیتها اجازه میداد اندیشه قرآنی را میان مردم گسترانید و جوانان با روحیه جهادی پا به میدان نهادند و برای رسیدن به اهداف انقلاب اسلامی و عینی ساختن آرمانهای بلند خود از هیچ ایثاری دریغ نورزیدند و هرگز از کمی بودجه، امکانات و نبود شرایط مساعد شکوه نکردند بلکه با همتهای بلند، عزمهای استوار و کوششهای خستگیناپذیر و با آغوش باز به استقبال مشکلات شتافتند و بدینسان فرهنگ جهادی از انقلاب اسلامی و اندیشههای امام راحل نشأت گرفت و به سرعت میان مردم رواج یافت. رهبر معظم انقلاب در این باره چنین فرمودهاند: ...»آنچه انقلاب اسلامی به مردم ما داد فرهنگ جهادی بود؛ فرهنگ جهادی در همه صحنهها و عرصهها به کار میآید. و همین فرهنگ جهادی است که از امتیازات و ویژگیهای مهم انقلاب اسلامی به شمار میآید.www.siasi.porsemani.ir  «

-3 ویژگیهای فرهنگ جهادی

فرهنگ جهادی مجموعهای از ویژگیها و ارزشهای مثبت مدیریتی است به طوری که مسئولین و سیاستگزاران نظام استفاده از روشهای موفق جهادی را در تحقق تحولات اداری مورد توجه قرار داده اند. در ادامه باید گفت که فرهنگ جهادی یک مفهوم کلی است که از جمله مصادیق آن دینمحوری، ولایتمداری، ایثار و ازخودگذشتگی، مردمگرایی، ارزشمداری، انعطافپذیری، خودباوری، پویایی و مأموریتپذیری است. فرهنگ جهادی پدیدهای اسلامی است و با تأکید بر ویژگی از قبیل دینمداری، ولایتمحوری، انعطافپذیری، پویایی، خودباوری، مردمگرایی، نهادینه کردن اخلاق و ارزشهای دینی در محیط کار، نوآوری، برتری داشتن صفت دینی بر سایر وجوه، آرمانگرایی در عین تمایل به واقعیتگرایی و عینیتگرایی، درک دقیق از زمان و مکان، ترکیب عناصر مادی و معنوی فرهنگ، نگاه خاص و حساسیت نسبت به مفاهیم برجسته و مهم دینی همچون شهامت و شهادت و تحولپذیری چارچوبی جدید را ارائه داده است. mazaherjihad.blogfa.com

-4 جهتگیریهای بنیادی فرهنگ جهادی

براساس رهنمودهای حضرت امام دو جهتگیری اساسی برای فرهنگ جهادی وجود دارد که میبایست همه فعالیتها و برنامههای خود را معطوف به آن دو نماییم.

-1 جهتگیری فرهنگی و اعتقادی: در عرصه اعتقادی فرهنگ جهادی در مسیر استوار کردن، ترویج و تحکیم اسلام ناب محمدی - ص - پیش میرود. تا آنجا که حضرت امام خطاب به فرزندان انقلابی خود میفرمایند به تنها چیزیکه باید فکر کنید استواری پایههای اسلام ناب محمدی - ص - است. به همین علت امام بزرگوار کرارا حاملان فرهنگ جهادی را توصیه به خودسازی، - خودسازی همان جهاد اکبر است که در فرهنگ اسلامی، علومی مثل، اخلاق و عرفان و حکمت عملی، آموزههای لازم و آگاهیهای مورد نیاز برای حضور در این نبرد مقدس را آموزش می دهد. - اخلاص در کارها، جهاد با نفس و پرهیز از انحراف نمودهاند. بنابراین جهت گیری اعتقادی مهمترین نوع جهت گیری در فرهنگ جهادی است و معیار اصلی سنجش ارزشی بودن و قداست فعالیتها و هر نوع رفتار سازمانی به حساب میآید. درآیه 20 سوره مبارکه شوری هم آمده است کهمَنْ»کَانَیُرِیدُحَرالْآخِرثَنَزِدْهِلَهُحَرْثِهِفِیوَمَنْکَانَرِیدُیُحَرْثَالدﱡنْیَانُؤْتِهِمِنْهَاوَملَاهُفِیخِرَهالْآمِنَصِنْ یبٍ« اگر در فعالیتهای خود، هدفتان کسب دنیا باشد به بخشی از آن دست خواهید یافت ولی اگر هدف شما به دست آوردن آخرت باشد و کسب رضایت الهی باشد علاوه بر دنیا خداوند در آخرت نیز عطای زیادی به شما خواهد کرد.

-2 استقلال واقعی: حضرت امام همواره بر بریدن رگههای وابستگی به خارج و خودکفا کردن کشور که همان استقلال واقعی است تاکید نموده اند. در حقیقت امام راحل سمت و سوی همه سیاستها و برنامههای فرهنگ جهادی را از بعد اجراییتنها و تنها نیل به خودکفایی و استقلال می داند نه چیز دیگر. چنانکه در یکی از پیامهای خود فرمودهاند: »امیدوارم که از سیاست صحنههای سخت نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی عبورکنید که اگر ایران را بر پایه استقلال واقعی پایهریزی نکنیم هیچ کاری نکردهایم« در جای دیگر میفرمایند: »ما باید خودکفا بشویم در همه چیز منجمله در قضیه کشاورزی.« - خارکوهی، بی تا - یکی دیگر از اهداف مهم فرهنگ جهادی، رسیدن به استقلال اقتصادی و عدم وابستگی به دولتهای بیگانه است و درقرآن کریم آیه 141 سوره مبارکه نساء، این سلطه را نفی کرده است. الﱠذِینَیَتَرَبﱠصُونَ»بِکُمْفَإِنْکَانَلَکُمْفَتْحٌمِنَاللﱠهِقَالُواأَلَمْنَکُنْمَعَکُمْإِنوَلکَانَْکَافلِرِینَنَصِیبٌقَالُوانَسْتَحْوِذْأَلَمْعنَملکُمْینَعْکُالْممِنَُؤْمِنِینَفَاللﱠهُحْکُمُیبَیْنَکُمْ یَوْمالْقِیَامَهِوَلیَنجْعَلَلِلْکَافِرِیناللﱠهُالْمُؤْمِنِینَعلَیسَبِیلًا« قرآن کریم در این آیه فرموده است که خداوند هرگز راه و سبیلی برای سلطه کافران بر مومنان قرار نداده است و ایجاد سلطه را ممنوع کرده است بنابراین جامعه اسلامی زمانی میتواند به این آرمان دست یابد که عمده کالاهای اساسی خود را تامین کند. در پی اهمیت این مسئله رهبر معظم انقلاب اسلامی موضوع اقتصاد مقاومتی را مطرح ساختند. و در واقع موفقیت در مقولات مورد نیاز امروز کشور از جمله اقتصاد مقاومتی نیازمند فرهنگ جهادی و حرکت با محوریت دستورات قرآن کریم است. میتوان گفت که وجود فرهنگ جهادی هست که باعث میشود خیلی از حرکتهای عظیم اقتصادی شکل گیرد باتوجه به آیه 39 سوره مبارکه نجم: رمز موفقیت انسان به مقدار سعی و تلاش او است زیرا خداوند فرموده استوَأَنْ:»لَیْسَ لِلْإِنْسَانِلﱠامَاسَعَی«؛ علاوه بر این تلاش، سرعت و شتاب نیز در اقتصاد مقاومتی در دوره فعلی نقش مهمی دارد و افرادی که خود را به کارکردن معمولی عادت

دادهاند از فرهنگ جهادی دور هستند.

قرآن کریم در آیه 141 سوره انعام فرموده استوَهُوَ:»الﱠذِیأَنْشَأَجَنﱠاتٍمَعْرُوشَاتٍوَغمَعْرُوشَاتٍیْرَوَالنﱠخْلَوَالزﱠرْعَمُخْتَلِفًاکُلوَالزﱠیْتُونَأهُرﱡوَالمﱠانَُتَشَ ابِهًاوَغَیْرَ مُتَشَابِهٍکُلُوامِنْثَمَرِهأَثْمَرإِذَاوَ آتُواحَقﱠهُیَوْمَحَصَادِهِتُسْرِفُواوَلَاإِنﱠهیُلَاحِبﱡسالْرِفِینَمُ« و به شدت جامعه اسلامی را از این سیئه بزرگ برحذر داشته است. یکی از عوامل سقوط اقتصادی جامعه، رعایت نکردن فرهنگ جهادی در مصرف است که باعث ایجاد اسراف، تبذیر و رشد چشم و هم چشمی و ولخرجیهای غیرضروری و ... می شود؛ عنصر قناعت و صرفهجویی به عنوان یکی از عناصر فرهنگ جهادی اسلامی است که خداوند بر آن دستور داده است. در آیه 27 سوره مبارکه اسراء نیز آمده است که: که کسانی که اهل اسراف و تبذیر هستند برادران شیطان اند و در آیه 32 سوره فاطأَوْرَثثُمﱠ»الْنَاکِتَابَالﱠذِینَ اصْطَفَیْنَامعِبَادِنَانْفَمِنْهُمْظَالِمٌلِنَفْسِهِوَمِنْهُمْمُقْتَصِدٌوَمِنْهُمْسَابِقٌبِالْخَیْرَاتِبِإِذْنِاللﱠهِذَلِکَهُوفَضْلُالْالْکَبِیرُ« نیز بیان جامعه اهل میانهروی در زندگی را ستوده و مورد تشویق قرار داده و میانهروی را از ویژگیهای امت اسلامی برشمرده است. بنابراین شایسته است همه مدیران و کارکنان نهادهای مختلف کشور به آموزههای فرهنگ جهادی قرآن کریم اهتمام ویژه داشته باشند تا در مسئله اصلی کشور که امروز اقتصاد مقاومتی است به موفقیتهای چشمگیری دست یابیم.

در آیه 148 سوره مبارکهوَلِکُلﱟبقره»وِجْهَمُوَلﱢیهَاٌفَاسْتَبِقُواالْخَیْرَاتِأَیْنتَکُونُوامَایَأْتِبِکُمُاللﱠهُجَمِیعًاإِنﱠاللﱠهعَلَیکُلﱢشَیْءٍقَدِیرٌ« و در آیه 48 سوره مبارکهوَأَنْزَلْنَامائده»إِلَیْکَالْکِتَابَبِالْحَقﱢمُصَدﱢقًالِمَابَیْنَدَیْهمالْکِتَابِنومُهَیْمِنًالَیْهِفَاحْکُمْعبَیْنَهُمْبِمَاأَنْزَلَاللﱠهُتَتﱠبِعْلَاأَهْوَاءَهُمْعَمﱠاجَاءَکَمِنَالْحَلِکُلﱟقﱢجَعَلْنَامِنْکُمشِروَمِنْهَاجًاعَهًوَلَوْشَاءجاللﱠهَُعَلَکُمْأُمﱠهًوَاحِدَهًوَللِیَبْلُوَکُمْکِنْفِیآتمَفَاسْتَبِقُوااکُمْالْخَیْرَاتإِلَیمَرْجِعُکُاللﱠهِفَیُنَبﱢئُکُمْجَمِیعًابِمَاکُنْتُمْفِیهِتَلِفُونَتَخْ« خداوند به مسلمانان دستور داده است که در تمامی کارهای خیر از دیگران سبقت بگیرند و رتبه اول باشند بنابراین در این سالها که مقام رهبری با دلسوزی بر مقوله اقتصاد مقاومتی و رونق تولید و ایجاد کار و اشتغال تاکید فراوانی دارند باید علاوه بر یک تکلیف ملی، به عنوان یک تکلیف شرعی به این مسئله پایبند باشیم و در همه امور خیر بر دیگران پیشی بگیریم.www.iqna.ir

-5 شاخصههای فرهنگ جهادی از منظر قران

به نظر می رسد که قرآن کریم مفهوم جهاد را به عرصههای مختلف حیات بشری تعمیم داده و به گونهای، فرهنگ جهادی را مطرح ساخته است. با توجه به آیه 78 سوره مبارکه حج و سیاق آن می توان برخی از شاخصهای فرهنگ جهادی را استخراج نمود. بر طبق نظر علامه طباطبایی، سیاق این آیه از آیه ی 67 سوره مبارکه حج آغاز شده و به آخرین آیهی این سوره یعنی آیه ی 78 ختم میگردد. در اولین آیهی این سیاق تعدد مناسک در ادیان پیش از اسلام مطرح شده و پیامبر گرامی اسلام - ص - مامور شده است که برخلاف منازعات و مخالفت ها به دعوت به سوی پروردگار همت گمارد، آیه شریفه میفرماید: ُمهٍ جَعَلنا مَنسکاَ» هُم ناسکوهُ فلا یُنازعنّکَ فی الامرِ وَ ادعُ الی ربﱢک إنّکَلَعلی هدیً مُستقیم« - الحج - 67/؛ »برای هر امتی عبادتی قرار دادیم تا آن عبادت را - در پیشگاه خدا - انجام دهند، پس نباید در این امر با تو به نزاع برخیزند، به سوی پروردگارت دعوت کن، که بر هدایت مستقیم قرار داری.« و در آیه ی 71 از این سیاقن دونمیفرماید :االلهِو مالَمیَعبدونَ»یُنزلم بهِ سلطاناً و مالیسَ لَهُم بِهِ علمٌ و ما للظّالمینَ مِن نصیرٍ«؛ »آنها غیر از خداوند، چیزهایی را میپرستند که او هیچ گونه دلیلی بر آن نازل نکرده است و چیزهایی را که علم و آگاهی به آن ندارند و برای ستمگران، یاور و راهنمایی نیست.« مفهوم این دو آیه شریفه این است که، حرکت بر مسیر مستقیمهدًی» مستقیمٍ« - الحج - 67/ و پای مردی در آن مسیر منوط به بهرهمندی از دو عنصر بهره-مندی از دو عنصر عقل و علم است؛ آن چنان که علامه طباطبایی نیز »تنزیل سلطان« را به معنای ادله نقلی؛ یعنی وحی و ادله عقلی دانسته است. - طباطبایی، بی تا: - 576/14؛ وَعبارتماللظّالمینَ» مِن نصیرٍ« نیز به این معناست که عقل و علم دو یاور انسان در اهتداء به مسیر هدایت مستقیم هستندهدًی» مُستقیم.« در آیهی 77 از این سیاق یامیایﱡهفرماید:الّذینَ» آمَنوا ارکَعوا واسجُدوا ربﱠکُموَاعبدووَافعلوا الخَیر لعلﱠکُمتُفلحونَ.« ای کسانی که ایمان آوردهاید، رکوع کنید و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید.