بخشی از مقاله
چکیده
مقاله پیش رو در پی تبیین مفهوم تبرج و گستره و رابطه مفهومی آن با جاهلیت مدرن است. نخست به مفهوم تبرج در لغت و سپس مفهوم اصطلاحی آن از دیدگاه مفسران و فقیهان پرداخته و با مقایسه تبرج با مفاهیم همسو و نیز تحلیل عناصر تبرج، تعریف فراگیري را از تبرج و خودنمایی زنان ارائه نموده است. در تبیین مفهوم تبرج به مراتب و شاخصههاي چندي اشاره میشود. برخی از گونههاي تبرج مربوط به نحوه پوشش آنها و برخی دیگر مربوط به حرکات آنها مانند شیوه راه رفتن در بین مردان، همراه با تکسر و تبختر و کوبیدن پاهایشان بر زمین بهگونهاي که نظر جنس مخالف را بهسوي خود جلب نماید، گاه تبرج مربوط به شیوه سخن گفتن آنها که همراه با عشوهگري و نازك کردن صدا است. گاه مربوط به شیوه نگاه کردن آنها همراه با غمزه کردن و نگاهی که نامحرم را بهسوي آنان دعوت کند، باشد.
برخی از تعریفها نیز در واقع تعریف به مصادیق آن است چنانکه گفته شده است که تبرج زنان خارج شدن آنها از خانه با پوششی ناقص و نیمهبرهنه میباشد بهگونهاي که مانند برج توجه دیگران را به خود جلب مینمایند. و در یک نگاه نهایی هر نوع جلوهگري اعم از نحوه پوشش، نحوه رفتار و محتواي گفتار از سوي زنان در انظار مردان نامحرم که زمینهساز ارتکاب گناه گردد، تبرج بهشمار میآید. بر این پایه واژهجاهلی»ت«، درآیه: »لا تبرجن تبرج الجاهلیه الأولی« به قومی که به دلیل دارا بودن پارهاي از صفات یاد شده و نیز به خاطر اقدام به برخی اعمال که همسو با فرهنگ جاهلی است به عنوان »تبرج الجاهلیه« شناخته شدهاند چرا که در جهان پیرامون ما، مظاهر بیشماري از مصادیق جاهلیت را میتوان بر شمرد که خود نمونههاي آشکاري از جاهلیت پیشین است و به مراتب از جاهلیت نخست و اولی سختترو مخرّبتر خواهد بود و از آن به »جاهلیت مدرن« میتوان نام برد.
واژگان کلیدي: قرآن کریم، عترت، تبرج زنان، گستره مفهومی، جاهلیت مدرن.
طرح مسئله
قرآن کریم در دو آیه به صراحت تبرج زنان و حکم آن را ذکر کرده است. در آیهاي میفرماید:و»رنَقَبیوتفیکُنﱠو نَرُجرَلابجتَتَبیهلالجاهالاولی: - احزاب: - 133 و در خانههایتان قرار گیرید و همانند خودآرایی دوران جاهلیت نخستین، با زیور ها خودنمایی نکنید.« و در مورد آیه میفرماوالقَواعید: »دالنﱢساءمنَاللایت لارجونَینکالَیسحاًفَ یهِجنﱠلَعناحأنی بنَیابعضَ هثغﱠجا رتمتَﱢ زینَ بِهوأن یعفسفنَتَنﱠهلَخَیرٌ. - نور: - 60 و بازنشستگان از زنان که امیدبه ازدواج ندارند، پس هیچ گناهی بر آنان نیست که لباسهاي رسمی خود را فرو نهند، درحالیکه با زیور خودآرایی نکنند؛ و خویشتنداري آنان برایشان بهتر است.« فقیهان و مفسران در رابطه با مفهوم تبرج زنان در برابر مردان بیگانه تعاریف مختلف اما تقرباًیمشابهی را ارائه دادهاند. این مقاله درصدد پاسخ به این مسئله است که مفهوم روشن تبرج و خودنمایی زنان و همچنین قلمرو و گستره آن از دیدگاه قرآن چیست؟ براي این منظور نخست به مفهوم تبرج درلغت و سپس مفهوم اصطلاحی آن از دیدگاه مفسران و فقیهان پرداخته میشود و در ادامه مصادیق مختلف تبرج و مفاهیم همسو با تبرج و خود نمایی زنان ارائه میگردد.
مفهومشناسی واژه تبرج
تبرّج از مصدر بروج - ظهور و بروز - و به معناي خودآرایی و خودنمایی استتبرّج.» جاهلی«تبه زنان اختصاص ندارد، همانطور کهحمی»ت جاهلی«ت- که در سوره فتح مطرح شده است -به مردان اختصاص ندارد. انسان ذاتاً و بهطور طبیعی تشنه خودنمایی نزد دیگران است. حال اگر سالؤ شود که چرا در سوره احزاب فقط زنان از تبرّج نهی شدهاند نه مردان؛ پاسخ آن روشن است. زیرا مردان بهویژه در دوران جاهلیت هیچ مانعی براي ظهور و بروز به شکلهاي مختلف در جامعه نداشتهاند، اما زنان پیوسته از امکان ظهور و بروز در زمینههاي شایسته و بایسته محروم بودهاند و ناگزیر، این میل درونی خود را بهصورت منفی و در مسیر نادرست ارضا مینمودهاند. همزمان با طلوع خورشید اسلام از افق تاریک عربستان، در جامعه عرب کموبیش مانند دیگر جوامع بشري آن روزگار زن ابزاري براي خوشگذرانی و وسیلهاي براي ارضاي تمایلات غریزي و شهوانی مرد بود و بیبندوباري و هرجومرج در روابط جنسی بیداد میکرد و بهطور کلی کانون خانواده از پایه و اساس محکمی برخوردار نبود. اینها و مسائل بسیار دیگر، باعث شده بود که جایگاه زن در افکار عمومی جامعه بهخصوص مردان از حد یک انسان کامل به یک حیوان و حتی پستتر از آن تنزّل یابد.
نظرات فقها و محدثین پیرامون تبرج
قرآن کریم در آیات متعدد به مسئله خودنمایی و تبرج زنان پرداخته است و پیرو آن، فقیهان و مفسران و دانشمندان لغت تلاشهاي دامنهداري در رابطه با واکاوي مفهوم تبرج و خودنمایی و انواع آن کردهاند. برخی کتابهاي لغت، تبرج را فقط به معناي خودنمایی و جلوهگري زن در مقابل انظار بیگانگان تعریف کردهاند - ابن منظور، 1414 ق.، ج2، 212؛ قرشی،1412 ق، ج 1، - 174 و در برخی کتب لغت، اظهار و آشکار شدنی را از ناحیه زن تبرج نامیدهاند که شهوت مرد را تحریک و تهییج کند و اظهار داشتهاند که زنان متبرج در راه رفتنشان، تکسر و تبختر دارند - زبیدي، 1414 ق، ج - 294 3، اما تبرج در اصطلاح فقیهان، مفسران و محدثان به صورتهاي گوناگون معنا شده است که برخی از آنها عبارتند از: -1ظاهر شدن و تکشّف - حسینی جرجانی، 1402 ق، ج 2،370؛ قرشی، 1377، ج 7، 249 و ابن عاشور، بیتا، ج 18، -2 . - 238
اظهار محاسن و زیباییهاي زنانه براي مردان - فضلاالله، 1419ق، ج18، 293؛ جصاص، 1405ق، ج-3 . - 230 5 اظهار زینت توسط زن براي مردان نامحرم - طباطبائی، 1417ق، ج15، 28؛ صادقی تهرانی، 1365، ج24، 110؛ حسینی شیرازي، 1423ق، ص 434؛ نجفی سبزواري، 1419ق، ص 427؛ شریف لاهیجی، 1373، ج3، 630؛ کاشانی، 1423ق، ج370 5 ؛ شوکانی، 1414ق، ج3، 150؛ مغنیه، بیتا، ص -4 . - 468 تبرج اعم از اظهار زینت مصنوعی و زیباییهاي ذاتی زنانه است - طبرسی، 1372، ج2، 106؛ مکارم شیرازي، 1421ق، ج13، 235، طباطبائی، 1417ق، ج228، - 5 . - 15 برخی از تعریفها نیز در واقع تعریف به مصداق است، چنانکه گفته شده است که تبرج زنان خارج شدن آنها از خانه با پوششی ناقص و نیمه برهنه میباشد بهگونهاي که مانند برج توجه دیگران را به خود جلب مینمایند - مکارم شیرازي، 1421ق، ج13، 235؛ صادقی تهرانی، 1419ق، 422، طبرسی، 1372، ج7 ، 228؛ طباطبائی، 1417ق، ج15، 228؛ حقی بروسوي، بیتا، ج7، -6 . - 170
زینت کردن به چیزي که در عرف زینت کردن به آن رایج نیست - ابن عاشور، بیتا، ج18، 238؛ نووي جاوي، 1417ق، ج2، - 253، -7 برخیاز مفسران تبرج زنان را به تبختر، تکبر، جتنّغو تکسر در راه رفتن بهگونهاي که موجب تحریک و تهییج شهوت مردان گردد، تعریف نمودهاند - ابوالفتوح رازي، 1408ق، ج 15، 415؛ نخجوانی، 1999 م.، ج2، 155؛ قاسمی،1418ق، ج8، 67؛ ثعلبی، 1422ق.، ج8 ، 35؛ ملاحویش، 1382 ، ج5، - 473، -8 برخی از مفسران در تبیین تبرج ذکر کردهاند که براي تبرج زنان، درجات و درکات است. برخی از گونههاي تبرج مربوط به نحوه پوشش آنها و برخی دیگر مربوط به حرکات آنها مانند شیوه راه رفتن آنها در بین مردان، همراه با تکسر و تبختر و کوبیدن پاهایشان بر زمین بهگونهاي که نظر جنس مخالف را بهسوي خود جلب نماید:
»ولایبنرِضلنﱠهبِاجملَریماعیخفنَیمننﱠهتَنَز...ی« - النور: - 31، همانگونه که گاه تبرج مربوط به شیوه سخن گفتن آنهاست که همراه با عشوهگري و نازك کردن صدا و... میباشد: ...»فلا تَ القَعخضَولبِنَطمیعفَالذي فیلبِهقَمرضلنوقُقولاًَمعروفا: پس بهگونهاي هوسانگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید« - الاحزاب: . - 32 حتی گاه میتواند مربوط به شیوه نگاه کردن آنها همراه با غمزه کردن و نگاههاي خاصی که نامحرم را بهسوي آنان دعوت کند، باشد - صادقی تهرانی، 1365، ج24،-9 - 110 در برخی احادیث تبرج ضد ستر به شمار آمده است - کلینی، 1429ق، ج1، . - 48بررسی همهجانبه با توجه به تحلیل عناصر تشکیلدهنده تبرج، گویاي آن است که تبرج زنان عبارت است از تکشف و آشکار شدن زن با قصد جلوهگري - نه لزوماًقصد گناه و فساد - در انظار مردان نامحرم و بیگانه بهگونهاي که توجه آنها به سوي آن زن جلب شده و در دل نسبت به او طمع نمایند - اعم از اینکه در عمل منجر به فتنه و فساد شود یا خیر - .
بنابراین عناصر تبرج مورد نهی در قرآن کریم، عبارت است از: -1 قصد جلوهگري، -2 تکشف زن - که از طرق مختلف اعم از نحوه پوشش، رفتار، محتواي گفتار، و... میتواند اتفاق افتد - ، - 3 جلب توجه مردان نامحرم و طمع بیماردلان، علیرغم سخن غالب مفسران و فقیهان که بحث از تبرج زنان را در ضمن بحث از آشکار کردن زینت و به عبارت دیگر، بدحجابی و بدپوشی زنان مطرح کردهاند و سخنی از عنوانهاي - تبرج در رفتار و گفتار و ... - به میان نیاوردهاند . گستره موضوع تبرج مذموم زنان وسیعتر از آن است که به تبرج در پوشش و بدحجابی منحصر گردد، بلکه انجام هر عمل و اقدامی از سوي زنان که آنها را در نظر مردان بیگانه آشکار مینماید و توجه مردان را به آنها جلب مینماید اعم از اینکه معصیتی در عمل اتفاق افتد یا خیر، در گستره تبرج مذموم زنان قرار میگیرد. گاهی دیده میشود زن از پوشش و حجاب کامل برخوردار است، اما به دلیل نحوه رفتارش یا محتواي گفتارش یا خلاف عرف و عادت عمل کردنش،... در رویارویی با نامحرم، مصداق زن متبرج قرار میگیرد.
جاهلیتمدرن
جاهلیت به یک دوره مشخص تاریخی یا یک شرایط معین اجتماعی منحصر نمیشود، بلکه در هر دوره و زمانی حتی در اوج پیشرفت تکنولوژي و تمدن بشري هرگاه افکار و اندیشههایی خلاف عقل در جامعه بشري ظهور و بروز پیدا کند ، دوران جاهلیت بار دیگر آغاز شده است. در عصر کنونی ما نیز، بیشتر جوامع بشري در جاهلیت بهسر میبرند. در بیشتر جوامع بشري امروز بهندرت مظاهر پاکیزگی و پیراستگی و ویراستگی مشاهده میشود و این شاید از آنروست که از ابزارهایی که خداوند بزرگ در قالب آیات و سورههاي قرآن براي پاکسازي و بهسازي جامعه بشري از انواع آلودگیها و رهایی جوامع اسلامی از عواقب خطرناك بازگشت جاهلیت اولی پیشروي بندگان نهاده است، استفاده نمیکنند.
ارزش و اهمیت حجاب در قرآن
قرآن زنان ایدهآل را که در بهشت جاي دارند به مروارید محجوب و پوشیده در صدف تشبیه نموده و میفرماید: کأمثالِ»وءلُلُالالمکنون« - واقعه: - 23 یا آنان را به جواهرات اصلی، چون یاقوت و مرجان تشبیه میکند که جواهرفروشان، در پوششی مخصوص قرار میدهند تا همچون جواهرات بدلی به آسانی در دسترس این و آن قرار
