بخشی از مقاله
سلامت جسم و روان و تأثیر متقابل آن دو بر یکدیگر از منظر قرآن و عترت
چکیده
سلامت روانی ( Mental Health ) عبارت است از قابلیت ارتباط هماهنـگ و مـوزون بـا دیگـران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی و عادلانه و مناسب. سلامت روانی جزء مهمی از مفهوم سلامت است که منجر به عمـلکـرد موفـق کاربردهـای روانی در قالب تفکر، خلق و خوی، رفتار و فعالیتهای سود بخش، روابـط اجتمـاعی ارضـاکننده بـا دیگران و توانایی انطباق با تغییر و مدارا با نا ملایمات میشود.
از نظر قرآن و آموزههای دینی، سلامت روان معلول علل و عوامل گوناگون اعـم از مـادی و معنـوی استکه میتواند برای اکثر افراد جامعه سلامت ساز باشد. از جملـه ایـن عوامـل عبارتنـد از: اسـلام، ایمان و باورهای صحیح، تقوای اثـربخش و نگـاه دارنـدهی آدمـی از آفـات درونـی و بیرونـی، عـدم دلبستگی به دنیا و مظاهر آن، ازدواج و تشکیل زندگی مشترک، زکات، عدالت، ظلم نکردن، قرآن و شفابخشی آن، توسل و توکل به خداوند عالم، دعا و نیایش به درگاه پروردگـار و خلاصـه تسـلیم در برابر بایدها و نبایدهای ذات اقدس الهی که از مهمترین علائم سلامت روان به حساب میآینـد و در مقابل، بیماری روانی که معلول آسیبهای بیرونی و درونی انسان است، یعنـی خـارج شـدن از حـد اعتدال که نادانی، عصیان، دنیاطلبی، ظلم و تجاوز، ضعف اراده و سستی، تشویش و اضطراب، ترس، خودپسندی، حسد، خودبینی، کینه دوزی و... از علائم و شاخصههای مهم بیماری روان است.
. با توجه به اینکه روش تحقیق در این مقاله، توصیفی و از نوع کتابخانهای است، نخست بهداشت جسم و روان و علل و عوامل آن از دیدگاه قرآن و آموزههای وحیانی با رویکرد کاربردی مورد توجـه قرار گرفته و در پایان به آسیبهای روانی بهطور اجمال و گذرا، اشاره شدهاست
واژگان کلیدی: قرآن و عترت، سلامت جسم، سلامت روان، تأثیرمتقابل
مقدمه:
شکلگیری شخصیت الهی و رسیدن به کمال مطلوب از اهـداف مهـم انسـان در عرصـهی آفـرینش استکه از نظر قرآن، موجودی است دارای جایگاه بسیار بلند(لقد خلقنـا الانسـان فـی احسـن التقویم...) و منحصر به فرد (ولقد کرمنا بنی آدم... وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا). همهی آموزههای وحیانی در ادوار مختلف جوامـع بشـری هـدفی جـز بـرای شـکلگیری شـاکله و شخصیت الهی انسان به عنوان اشرف مخلوقات، نداشته و ندارنـد و تحقـق ایـن امـر معلـول علـل و عوامل متعددی است که همهی این عوامل به دو بعد انسان بـاز مـیگـردد؛ یکـی بعـد جسـمانی و دیگری روانی است و سلامت هر یک در گرو سلامت دیگری و متأثر از آن میباشد اهمیتی برخوردار استکه بسیاری از احکام شرعی در جهت سلامت بدن تبیین شدهاسـت و اسـلام
برای آنکه لزوم توجه به سلامت جسم را به مسلمانان یادآوری کند، توصـیههای مختلفـی در ایـن زمینه ارائه نمودهاست. از آن جمله است روزه که یکی از فلسفههای آن سلامت جسم اسـت چراکـه پیامبر(ص) فرمود: » صوموا تصحوا )«مستدرک، ج7، ص(502 امروزه بررسی دانشمندان علوم پزشکی متخصصان تغذیه مؤید این حقیقت بوده و توانایی روزه در پالایش خون و تنظـیم سـوخت و سـاز بدن را مورد تأکید قرار دادهاست؛ حتی در برخی پژوهشها بر نقش کمنظیر نماز در آرامش جسمی رفع افسردگی و فعالیت منظم بدن و گردش خون اشاره شدهاست. بنـابراین اسـلام بـرای اینکـه نقش سلامت جسم را در تحقق سلامت روان گـوشزد نمایـد، یکـی از اهـداف مهـم تربیـت دینـی شخصیتسازی الهی را توجه صحیح به پرورش جسم میداند و در این راسـتا بـه مـواردی از قبیـل: سلامت جسم، نظافت و پاکیزگی، تغذیهی صحیح و تقویت جسم و بدن، بـه مراتـب از سـایر مـوارد تأکید بیشتری میکند.
.
سلامت روانی از دیدگاه قرآن
درآموزههای قرآنی انسان از دو بعد روانی و جسمانی معرفی سَوّاهُشدهاستثُمً»وَ نَفَخَ مِنْ رُوحِهِ)«سجده(9/ و سلامت هر یک در گرو سلامت دیگری و متأثر از آن میباشد.
سلامت روان به معنای برخورداری از تعادل و انسجام فراگیر در همهی ابعاد جسمانی و نفسانی انسان که دانش و تفکر، با همهی آثار و نتایج آن یعنی؛آرامش، عدالت، امانت داری، هدف مندی، آرمان خواهی، حقیقت جویی، پرستش معبود و تسلیم در برابر بایدها و نبایدهای او، از مهمترین علائم آن است و در مقابل، بیماری روانی خارج شدن از حد اعتدال است که نادانی، عصیان، دنیا طلبی، ظلم و تعدی، ضعف اراده و سستی، اضطراب، ترس، خودپسندی، حسد و کینه دوزی، استرس و... از نشانههای آن میباشد.
روان که یک کلمهی فارسی است در فرهنگ قرآن و حدیث، معادل نفس یا روح به کار رفته است و بیماری و سلامت روان در قرآن و حدیث غالبا به »قلب« که شانی از شئون روح و نفس است، نسبت داده می شودفی.قُلُوبِهِممانند» مَرَضٌ« (بقره(10/ و»اِذرَبﱢهجاءَلبِق سَلیمِ« (شعراء(89/
اَنزَلَو»نَهَالسﱠکفی قُلُوبِالمُؤمِنین)«فتح(4/که در فارسی از آن به دل تعبیر می شود.
البته برای روان معانی دیگری نیز هست. منظور ما از روان در این مقدمه، بُعد غیرمادی انسان است، زیرا انسان تنها همین بدن مادی و خاکی نیست، بلکه موجودی به امتداد نظام هستی از عرش تا فرش استکه بدن عنصری مبدأ تکوّن و مرتبهی نازلهی آن است. این حقیقت با کمترین تأمل در قرآن قابل درک است. آیاتی مانند آیه 67 غافر و 7 سجده حاکی از خاکی بودن انسان و آیاتی مانند 9 سجده و 76 ص، حاکی از عرشی بودن او است و آیات 11 تا 14 سوره مبارکه مومنون به این ترکیب مقدس اشاره نمودهفَتَبارَکَوآنراجملهااللهُ» اَحسَنُ الخالِقِینَ« مورد ستایش قرار داده است.
روح و بدن، هر یک برای خود سلامتی و بیماری مخصوص به خود را دارند و احیانا بیماری یکی از آنها سبب بیماری بدن سالم قرار دارد. تا جایی که می گویند: روح سالم در بدن سالم قرار دارد. البته تأثیر مستقیم بیماری روان بر جسم و بدن بر کسی پوشیده نیست ولیکن تأثیر بیماری جسمی بر روح و روان به نوع قضیهی موجبهی جزئیه است. پژوهشهای علمی نشان داده که ممکن است ریشه و علت بسیاری ازناتوانیهایجسمی، نابسامانیهای فکری و عاطفی باشد. مثلا امروزه معتقدند که دلهره و ناراحتیهای فکری میتواند عامل مهمی برای ایجاد زخم معده باشد و یا معلولیتهای جسمی علت بروز نگرانیها و اضطرابها باشد. لذا سلامت جسم و روح تا حد زیادی به هم پیوسته و مرتبطند.
نظام تربیتی اسلام نسبت به سلامت همه جانبه انسان مسلمان، از همان آغاز شکل گیری نطفه اش شروع می شود. توصیه ها و نکات تربیتی مربوط به بهداشت روانی انسان را از هنگام انتخاب همسر و مسایل دوران جنینی و دوران شیرخوارگی و کودکی، گرفته تا دوران رشد و بزرگسالی، به مسلمانان آموزش می دهد و رعایت اصول تربیتی و بهداشت و سلامت روانی در کنار سلامتی جسم،
تأکید می نماید و تن، روان و استعدادهای جسمی، معنوی و روانی انسان و نیز نفس انسانی را امانتی با ارزش و ودیعهی الهی می داند که دستور گرامی داشت آن را می دهد.
قرآن زن را کشتزارنِسائُکُمْمیداند» حَرْث لَکُمْ)«بقره(223/ و از همین رو است که پیامبر(ص) اِخْتارُوافرمودند: »لِنُطَفِکُمْ)«کافی، ج5، (332 مقصود آن حضرت این است که رحم هر زنی شایستگی برای پرورش فرزندان شما را ندارند. در کلامیاِیّاکُمْدیگرفرمودند:وَخَضْراءَ» اَلدًمَن،
قِیلَ یا رَسُولَالدًمَن؟الّلهوَقالَ:ماخاَلْمَرْئَهضْراءُ الْحَسْناءُ فی مَنْبَتِ السﱡوء)«همان) از سبزه های کنار مزبله پرهیز کنید. پرسیدند مقصود ازسبزه های کنار مزبله چیست؟ فرمود: زن زیبارویی که در خانوادهای پست و فرومایه پرورش یابد. همچنین اسلام مردم را از ازدواج با دیوانگان، احمقان، مشروبخواِیّاکُمْرانوحسودانوَتَزْویجَبرحذرداشتهالْحَمْقاءاست.» فَاِنً صُحْبَتَها بَلاء وَ وَلَدَها ضِیاع.)«همان، ص(353 چراکه اگرفرزندی بیاورند فرزندی ضایع و معیوب خواهد بود. و نیز فرزندان را ازخوراندن شیر زنان بدکار و فاسد و زنانتَوَقﱡوادیوانهمنععَلیکرده استاَوْلادِکُمْ.» مِنْ لَبَنِ
وَ الْمَجْنُونَهِ فَاِنً اللبَنَ یُعَدٍی)«بحارالانوار، ج10، ص93، باب(7
از این دستورات اسلام که تربیت کودکان را قبل از ازدواج تأکید می کند، فهمیده می شود که اسلام بهداشت و سلامت روح و روان و بالتبع جسم انسان را در سطوح مختلف بویژه کودکی، چقدراهمیت داده است!
وَلَقدقرآن کریمکَرﱢمنامی فرماید:بَنی»آدَمَ وَ حَمَلنهُم فِیالبَحرِالبﱢ وَ رَزَقنا هُم مِنَ طﱠیباتِ و فَضﱠلنا هُم عَلی کَثیرٍ مِمﱠن خَلَقناتَفصیلاً )«اسرا(70/ ما آدمیزدگان را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا (بر مرکب های راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی های پاکیزه به آنها
روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده ایم برتری بخشیدیم.
بنابراین آسیب رساندن به این امانت گرامی الهی ممنوع است و اساسا تمام تعالیم الهی و نظام تربیتی دینی در راستای گرامی داشت و کرامت انسان، ارتقای نفس و روان انسان به مقام قرب الهی است که عالی ترین و بهترین محصول نظام بهداشت و سلامت روانی اسلام به شمار می رود.
خوشبختانه در سالهای اخیر در بین روان شناسان، توجه به دین و دستورهای دینی برای سلامت روان و درمان بیماری های روانی افزایش یافته است. آنها معتقدند در ایمان به خدا نیروی خارق العاده ای وجود دارد که نوعی قدرت معنوی به انسان می بخشد و در تحمل سختی های زندگی او را کمک می کند، از نگرانی و اضطرابی که بسیاری از مردم زمان ما، در معرض ابتلای به آن هستند، دور می سازد؛ زیرا هدف عمده ادیان الهی راهنمایی و هدایت بشر، کمک به چگونه زیستن و حفظ او در برابر انحراف از مسیر رشد بوده است؛ خداشناسی، کنترل بر شهوات و هوای نفسانی، هدایت، سعادت دنیوی و اخروی ما سلامت جسمی، روانی و روحی، آرامش فکری و قلبی، سلامت خانوادگی
و اجتماعی، ایجاد روابط درست فردی و اجتماعی و موضوعات بسیار دیگری از این قبیل، از ویژگی های آموزشهای الهی وآموزههای قرآنی است.
سلامت جسم از نگاه قرآن کریم فَلْیَنظُرِقرآنکریممی فرماید:الْإِنسَانُ» إِلَی طَعَامِهِ )«عبس(24/ نگاهی به معانی و تفاسیر ارائه
شده در رابطه با این آیه به همراه مراجعه به احادیث متعددی که در رابطه با موضوع خوراک روایت شده است، نشان دهنده میزان اهمیت موضوع سلامت جسم به ویژه در حوزهی خوراک از منظر قرآن کریم است.
از سویی نگاه قرآن به موضوع تغذیه را به استناد این آیه می توان به دو بخش کمی و کیفی قابل تقسیم دانست. نگاهی که در بخش کمی اشارهای دارد به پاک و تمیز بودن خوراک از منظر ظاهری و در بحث باطنی نیز موضوع حلالیت و مباح بودن خوزاک را میتوان از این آیه تفسیر کرد. از سوی دیگر در سوره اعراف اشارهای به فرآیند تولید و تهیه غذا برای انسان دارد و می فرماید:
ِندَ کُلﱢ مَسْجِدٍیَا»بَنِی وکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنﱠهُ لاَ یُحِبﱡ الْمُسْرِفِینَ)«اعراف(31/ ای فرزندان آدم زینت و آرایش خود را نزد هر مسجدی (در هر نمازی) فرا گیرید (بهترین و پاکیزه ترین جامه های خود را بپوشید) و بخورید و بیاشامید و در خوردن و
آشامیدن زیاده روی نکنید که خدا آنان را که اسراف و زیاده روی می کنند دوست ندارد.
از نگاه قرآن، سلامت جسم موضوعی است چند بعدی که مقولهی تغذیه و نیز ورزش را در این میان میتوان از مهمترین ابعاد آن که مورد تأکید ویژه قرآن نیز بوده دانست و یا درجای دیگر می فرماید:
َرْضِ حَلاَلاً» طَیﱢباً وَلاَ تَتﱠبِعُواْ خُطُوَاتِ الشﱠیْطَانِ إِنﱠهُ لَکُمْعَدُوﱞ مﱡبِینٌ)«بقره(168/ ای مردم از آنچه خدا در روی زمین از حلال ها و پاکیزه ها آفریده، بخورید و از
گام ها (آثار و نشانه ها)ی شیطان پیروی نکنید.
واْ کُلُواْ مِنو طَیﱢبَاتِنیزمیفرماید: مَا» رَزَقْنَاکُمْ وَاشْکُرُواْ لِلّهِ إِن کُنتُمْ إِیﱠاهُ تَعْبُدُونَ )«بقره(172/ این آیه نیز دستور می دهد که از غذاهای پاک و پاکیزه و حلال ها و قابل
خوردنی ها استفاده کنید و شکر نعمت های خدا را به جای آورید اگر فقط او را پرستش می کنید. دقت در اشاره قرآن به این موضوع و نیز توجه به این آیات نشان از تأکید قرآن به مساله تهیه خوراک از تمامی مواد و آفریدههای خداوند بر روی زمین با تأکید بر حفظ سلامتی در میزان استفاده از آنها و نیز توجه و دقت نظر در نحوه آفرینش و نوع استفاده از این آفریدههاست.
با این حال، سلامت جسم و بدن در قرآن کریم را تنها نمیتوان از منظر خوراک مورد توجه قرار داد. اهمیت و تأکید قرآن کریم به موضوع ورزش و سلامتی جسم از این راه نیز نشانه دیگری است که از منظرقرآن کریم درجهت تعادل و سلامت جسمی که حاصل سلامت و تعادل روح و روان انسان
است، مورد استفاده قرار میگیرد و انسان بیمار از نظر روانی به انسانی اطلاق میشود که مجموعه شرایط و امکانات زندگی او باعث شده باشد تعادل رفتاری در زندگی او از بین رفته و در نتیجه رفتارها و عکسالعملهای غیر عادی و به دور از عرف از او سر بزند.
تعریف سلامت روان
راغب اصفهانی« در مفردات، سلامت را به معنای عاری بودن از آفات دانسته است.
صاحب المنجد در تعریف سلامت می گوید:السّلامه» البرائه من العیوب والافه« سلامت، منزه بودن از عیب و مبرا بودن از آفت است.
شرتونی در اقرب الموارد می گوید: سالم کسی است که از عیب و آفت نجات گرفته باشد. احمد سیاح در فرهنگ جامع نوین سلامت را به بی گزندی و بی عیب شدن معنا می کند.
مرحوم فخر الدین طریحی در مجمع البحرین می گوید: بهشت را دارالسلام می نامند چون ساکنان آن از هر آفتی سالم اند. به همین جهت خدای بزرگ در توصیف خود فرمودالسّلامُ:» المُؤمِن....« برخی از عارفان گفتند: سالم کسی است که از هر عیب و آفت و نقص و نابودی در امان باشد، لذا خدای سبحان که عاری از هر نقص و عیب و آفت و نابودی است، مصداق واقعی سلام است.
دکتر معین در کتاب فرهنگ فارسی خود هشت معنا برای سلامت آورده است:
بی گزند و بی عیب شدن، رهایی یافتن، امنیت و عافیت، نجات و رستگاری، خلاص از بیماری، صلح وآرامش، سالم و تندرست.
در فرهنگ نوین، علاوه بر تأیید معنای یاد شده در آن، سُلِمَ، سِلم و سلام را به معنای سکینه، صلح، آسودگی، أمن، امنیت و آرامش نیز معنا می کند.
از آنجا که همه این معانی سلامت در اسلام و آموزه های قرآنی و دینی تضمین شده است لذا دین حقیقی را اسلام و شخص معتقد به آن را مسلم نامیدند. امام علی(ع) در تعریف مسلم فرمود: »مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او سالم بمانند. و این برگرفته ازهمان معنای
لغوی سلامت است.(وسایل الشیعه، ج12، ص127، ح(86
سلامت روان از دیدگاه قرآن و حدیث
قرآن کریم در آیات خود انسانی را از نظر روانی سالم معرفی میکند که ایمان و شناخت او نسبت به خداوند در قلب وی جای گرفته باشد و توانسته باشد با همه تضادها و نیروهای درونی و بیرونی موجود در زندگی بهترین امکان را برای قرب و شناخت به خداوند به دست آورده باشد. ازنظر قرآن کسانی که در عقیده کفر و در عمل نفاق را برگزیدند ازسلامت روانی برخوردار نبوده و دچار بیماری روانی هستند و آیهی شریفهی» فی قلوبهم مرض فزادهم االله مرضا)«بقره(10/ که خود اشاره ای است به مفهوم بیماری روان در نگاه قرآن.
از نگاه قرآن کریم سلامت روانی در نزدیکی و قرب به خداوند و ایمان باطنی و حقیقی به خداوند جلوه مییابد روان رنجوری تنها در رفتار نیست بلکه درعقیده و ایمان نیز راه می یابد. از آنجایی که تعادل شخصیت یعنی تعادل فرد در ایمان به خدا و عمل صالح پس عدم تعادل درهریک از آن دو موجب »روان رنجوری« فرد بوده و فرد از سلامت روانی برخوردار نخواهدبود.
از سوی دیگر آرامش، زمانی درانسان پدید می آید که به واجب دینی؛ نفسی و اجتماعی خود عمل کرده باشد. در صورتی که انسان هریک از این موارد را نادیده گیرد دچار بیماری های روحی گشته و روان رنجور می گردد. دور شدن از یاد خدا و یا عدم ایمان به خدا می تواند فرد را دچار بیماری روحی کرده و سلامت روانی اش را درمعرض خطر قرار دهد؛ چنان که خداوند خود در سوره رعد در
اَلًذینَ آمَنُوااینرابطهوَ عَمِلُوامیفرماید:» الصّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَاب)«رعد(29/یاد خدا موجب آرامش دلها و آرامش روحی می گردد؛ چراکه ترس از آینده همواره هرگونه آرامش و آسایش را از انسان سلب می نماید.
به تعبیر قرآن کریم وقتی انسان همواره از آینده مبهم و نامعلومی در رنج باشد آسایش و آرامش کنونی براو سخت و دشوار می گردد و از وی سلب میشود درحالی که ایمان به آینده او را امیدوار و توانایی بهره گیری از لذت های حال را در او افزایش می دهد.
مفهوم سلامت در عرف لغت به معنای عاری بودن از هرگونه آفت است، شناخت آفات جسم و روح فرع بر شناخت خود جسم و روح است. کسی که روح را نشناخت چگونه می تواند آفات آن را بشناسد و تا زمانی که آسیب ها آفتها شناخته نشوند راه علاج و درمان آن هم قابل شناخت نخواهد بود. چنانچه برخی از امراض از قبیل وبا، سرخک، سرخچه و... در گذشته باعث مرگ و میر بسیار بودند، ولی پس از شناخت آنها و پیشرفت علم پزشکی با چیز سهلی از قبیل تزریق واکسن جلوی آن همه مرگ و میرها گرفته شد. در بعد روانی نیز مسأله به همین منوال است. اگر روان و بیماری های آن کاملا شناخته شود، یقینا از هلاکت های معنوی و مرگ و میرهای انسانی جلوگیری خواهد شد.
این که در اسلام برای معرفت نفس آن همه ارزش قائل شده و آن نافع ترین علم معرفی شده و حتی شناخت خدا را به شناخت نفس مرتبط دانسته،»من عرف نفسه فقد عرف ربه.«به خاطر همین است که اگر روان انسان شناخته نشود نه تنها انسان به کمال نمی رسد؛ بلکه به خاطر عدم شناخت آفت ها و آسیب ها، چه بسا در ورطه هلاکت می افتد. حال باید دید برای شناخت نفس و روان به کجا، چه منبع و چه کسی باید مراجعه کرد؟راستی چه کسی بهتر از جان آفرین از اسرار روان انسان آگاهی دارد؟ قرآن کریم در اینرَبﱡکُمرابطهمی اَعلَمُفرماید:» بِما فی نُفُوسِکُم)«اسراء/ (25 پروردگارتان به آنچه در جانتان است آگاهتر است. و در آیه دیگریَسلَونَکَفرمد:» عَن الرﱡوحِ
