بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با عنوان: تجلی طبیعت بر نگارگري مکتب تبریز با تأکید بر نگاره هاي شاهنامه طهماسبی است، و با طرح این سوال که جلوه ي طبیعت، در نگارگري ایرانی دوران صفوي چگونه بوده است؟ آیا عناصر موجود در طبیعت عیناً در نگاره ها ترسیم شده است؟
نگارگر ایرانی به چه میزانی و با تأکید بر کدام عناصر طبیعت واقعی را در آثارش به نمایش گذارده است؟ براي انطباق یافته ها، نگاره هایی از شاهنامه طهماسبی مصور شده در مکتب تبریز صفوي مورد بررسی قرار گرفت.
هدف این پژوهش، پاسخ دادن به سوالات مطرح شده، و تبیین آن براي تمام نگاره هاي مکتب تبریز می باشد. و با روش تطبیقی و در باب پژوهش هاي بنیادین و در قالب پژوهش تحقیقی ارائه شده است. مهمترین یافته ي این پژوهش، تطابق و حضور عناصر طبیعت در نگارگري ایرانی می باشد.
مقدمه
در مواجهه با آثار نگارگري ایرانی که از عناصري ساده ولی در عین حال بنیادین تشکیل شده است که در ادوار گوناگون تاریخی، فرهنگی، هنري ایران نمونه هاي زیبایی از آن یافت می شود؛ پرسشهاي بیشماري به ذهن خطور می کند. هنرمند نگارگر تا چه حدي در ترسیم »طبیعت« از الگوي واقعی آن بهره برده است؟ کدامیک از عناصر طبیعت واقعی و عینی، بیشترمورد توجه نگارگر قرار گرفته است؟
مهمترین هدف این پژوهش، پاسخ دادن به سوالات مطرح شده و تبیین آن براي تمام آثار نگارگري ایرانی مکتب تبریز صفوي، است.
در بخش اول این پژوهش، مهمترین عناصر طبیعی - آب، گیاه، باد، نور - معرفی میگردند. در بخش دوم، حضور عناصر طبیعت در باغ هاي دوران صفوي بررسی شده و در بخش سوم چشم اندازي از نگارگري دوران صفوي با معرفی آثار مصور و هنرمندان و بیانی اجمالی از کتاب »شاهنامه شاه طهماسبی« ارائه گردیده و سه نگاره از کتاب مذکور بطور مجزا بررسی شده است. در بخش نهایی با تطبیق و مقایسه ي یافته ها، ارتباط میان آنها شناسایی شده تا منجر به نوعی نتیجه گیري شود.
پیشینه پژوهشی:
در هنر ایران، پیرامون سه مقولهي »باغ ایرانی«، »نگارگري ایرانی« و »عهد صفویان« بهطور مجزا و از جنبههاي متعدد، نویسندگان بسیاري در کتابها و مقالات و ... قلمفرساییها نمودهاند. از جمله در مقاله ي»سیر تحول زیبایی شناسی طبیعت در تک نگاره هاي مکتب اصفهان« نگارش محمد معین الدینی و الهام عصار کاشانی در نشریه جلوه هنر و مقاله ي »بررسی تطبیقی نگارگري مکتب دوم تبریز و باغ ایرانی در دوره تیموري و صفوي« نگارش دکتر مجتبی انصاري و الهام صالح در مجله ي نگره. مقاله ي حاضر علاوه بر وجوه مشترك در برخی جنبه ها با مقالات مذکور، داراي وجوه افتراقی نیز می باشد؛ از جمله:.
.1 بررسی صرف»طبیعت و عناصر اصلی آن« که در محیط زندگی مردمان عصر صفویه قابل رویت بوده و در آثار هنري از جمله نگارگري همان دوران باز نمود یافته است.
.2 برشماري و تطبیق تمامی عناصر طبیعی موجود در محیط زندگی صفویان با نگاره هاي مکتب دوم تبریز - نمونه موردي: شاهنامه شاه طهماسبی - می باشد که در مقاله ي دوم، عمده توجه نگارندهي پژوهش، به »عناصر معماري« در باغهاي ایرانی عهد صفوي و در شهر اصفهان بوده است.
روش تحقیق
پژوهش حاضر به صورت تطبیقی و مقایسه اي - Comparative - است. در باب پژوهش هاي کاربردي و بنیادي که این پژوهش، نوع دوم را در بر می گیرد و در قالب مقالات تحقیقی - - Reaserch Articles قابل تقسیم بندي است.
یافته هاي پژوهش
-1 مهمترین عناصر طبیعی
باغهاي باصفا و درختزارها و جویبارها و چشمهسارها از دیرباز مورد دلبستگی ایرانیان بوده، که در محیطی خشک و نسبتاً کویري زندگی می کردند. مردم این سرزمین همواره به طبیعت، درخت، گل و سبزه عشق میورزیدند.
علیرغم وجود بسیاري عناصر ساخت انسان در باغها، این عناصر طبیعی هستند که وجودشان باغ را تعریف کرده است. مهمترین عناصر طبیعی موجود در باغ عبارتند از :آب،گیاه، باد، نور.
-1آب : آب که از مهمترین عناصر باغسازي ایرانی میباشد از پیشینهایی تاریخی برخوردار است. ایرانیان از دیرباز نسبت به آب نگرشی مقدس داشتهاند، آب در فرهنگ ایران از جمله چهار عنصر اصلی - آب، باد، خاك، آتش - تشکیل دهندهي این جهان است.
در داستان حماسی »گیلگمش« آب چشمهي حیات است والههي تجلی آن یک زن است، چرا که او فرشتهي باروري و عشق است. مکانی که در آن آب از دل زمین بیرون میآید، مکانی مقدس و رازگونه است
پس از اسلام نیز حرمت آب حفظ میشود. درفرهنگ اسلامی آب به عنوان نماد »زندگی« - در سوره هاي فرقان آیات48-49،
روم آیه » - 24بهشت - « بقره آیه 25،یونس آیه 9، غاشیه آیه - 12 ،»پاکی - « مائده آیه 6 ،فرقان آیه - 48 ،» نشانهي زیبایی وآبادانی« - انعام آیه - 99 مورد اشاره قرارگرفته است. در آیهي 50 سورهي روم »باران را رحمت خدا و کیفیت زنده کردن زمین بعد از مردنش را از آثار خوانده، پس زنده شدن زمین پس از مردنش از آثار رحمت خداست و نباتات و اشجار و میوهها از آثار زنده شدن زمین است
در معماري باغهاي ایران سعی شده است علاوه بر آن که آب بیهوده مصرف نگردد به صورتهاي گوناگون در سطح زمین ظاهر شده و حتی ایجاد صدا نماید. که در این میان میتوان به نقش»حوض واستخرها«،» نهرها و جويها« اشاره نمود.
الف - حوض و استخر: حوض و استخر به عنوان مظهري از قنات در باغ ایرانی احداث میشود و یکی از ضروريترین ساختارهاي باغ است. پس از ظهور آب در طبقهي هم کف عمارت و ریختن به حوض، به سمت استخر جلوي عمارت جاري میشود و غالباً استخرها عمیق و داراي چندین فواره بودند. دونالدویلبر در کتاب»باغهاي ایرانی و کوشکهاي آن« در مورد حوض و استخر در باغها شرح جالبی مینویسد: حوض و استخر به اندازهها و شکلهاي مختلف در ایران دیده میشود.
غالباً حوض یا استخر را در یکی از محورهاي اصلی فضاي باغ احداث میکنند به طوري که طول حوض یا استخر در امتداد طول فضاي باغ قرار بگیرد و براي آن که هنگامی که حوض یا استخر پر از آب میشود مقدار آب زیادي برطبق اصل جاذبهي زمین به بیرون سرازیر شود، در ساختمان حوض شیب مختصري میدهند.ایرانیان اطراف استخر را از سطح آن قدري بالاتر میبرند و یک نوع آبرو براي آن تعبیه میکنند که مقدار آب اضافی را به خارج میبرد و این روش، خاص ایرانیان است.
ب - نهرها و جويها: جدولبندي و جويسازي منظم در باغهاي ایرانی به دلیل جلوگیري از هدر رفتن آب است. و میتوان گفت، چگونگی آبیاري و لزوم جلوگیري از هدر رفتن آب، طرح اصلی باغها را تعیین میکند.
طرحی که عمدتاً به شکل مستطیل است و داراي دو خیابان اصلی عمودي و افقی، به شکل صلیب میباشد. چهار نهر اصلی که سرچشمهي آنها غالباً از حوض خانهي عمارت میباشد، فضاي باغ را به چهار قسمت تقسیم میکند. این نوع طرح متقاطع که در آن یک محور ممکن است از محور دیگري درازتر باشد به صورت طرح نمونهي باغهاي ایران درآمده که به آن نام »چهارباغ« اطلاق می شود. معمولاً از نهرهاي اصلی که در وسط باغ جاري میباشد، جويهاي فرعی با تشکیل زوایاي قائمه، جدا میشوند و در فاصلههاي منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین به حرکت درمیآیند و منظره و هواي باغ را مطبوع و دلپذیر میکنند و ایجاد سر و صداي دلنشینی میکند
-2 گیاه :گیاه عنصري است که به دلایل عدیدهاي به عنوان عنصر اصلی و ضروري باغ شناخته میشود. علاوه بر اهمیتی که در تنظیم شرایط محیطی و سایهافکنی و زیبایی و هویت بخشی میتوان براي انواع گیاهان تصور نمود، معانی نمادینی که نشانگر قداست میباشد، نیز بر آنها مصور است.
الف - درختان: »درخت آنچنان مقدس است که در»گیلگمش« مجازات بریدن آن مرگ است و در اساطیر ایران پیش از اسلام سرو مقدسترین درخت است. آوردهاند که زرتشت با دستان خود دو سرو سه هزار سالهي موجود در کاشمر را کاشتهاست.
پادشاهان هخامنشی به کاشتن سرو با دستان خود میبالیدند. نزد عرفاي اسلامی نیز چنار بسیار مقدس است و برگ آن را با دست انسان و پنج تن مقایسه میکنند - «جواهریان،. - 16:1383 در تعالیم اسلامی نیز گیاهان به عنوان عنصري از بهشت...» جنات تجري من تحتهاالانهار... - «قرآن کریم،ابراهیم:آیه - 23 و همچنین یادآوري براي روز رستاخیز شناخته میشوند. علاوه بر آن خداوند تبارك و تعالی به گونههایی از گیاهان قسم یاد میفرماید: از جمله »والتین و الزیتون - «قرآن کریم،تین:آیه. - 1
